به گزارش ثریا نام "اوستا" خود با اشکال مختلفی چون ابستا، استا و وستا در متون تاریخی ذکر شده و معانی گوناگونی مانند پناه، متن، دانش و اساس برای آن برشمرده‌اند. مورخانی چون مسعودی و طبری نیز به این واژه اشاره کرده‌اند. با این حال، آنچه مورد اتفاق نظر بسیاری از محققان است، منشأ بشری کتاب اوستا است و شواهدی مبنی بر وحیانی بودن آن ارائه نشده است.

گفته می‌شود ولخش اشکانی دستور جمع‌آوری اوستای پراکنده را صادر کرد و پس از او، اردشیر بابکان، تنسر، موبد موبدان را مأمور تدوین و تنظیم مجدد آن نمود. اختلافات زیادی نیز در مورد تاریخ نگارش اوستا وجود دارد؛ برخی آن را به ۶۶۰ قبل از میلاد و برخی دیگر به ده سده پیش از میلاد نسبت می‌دهند. محققان زبان‌شناس معتقدند اوستا در یک زمان و توسط یک شخص نگاشته نشده، بلکه طی مراحل مختلف و توسط افراد گوناگون گردآوری شده است.

دانشمندان غربی بر این باورند که بخش قابل توجهی از اوستا از بین رفته و آنچه باقی مانده، حاصل جمع‌آوری از حافظه‌ها پس از نابودی نسخ اولیه در زمان حمله اسکندر (حدود ۳۳۰ ق.م) و تدوین مجدد در دوران اردشیر بابکان (حدود ۲۲۶ م) است. این بدان معناست که زرتشتیان حدود ۵۵۰ سال فاقد کتاب مدون بوده‌اند. نویسنده کتاب گاتها نیز اشاره می‌کند که از نامه باستان تنها ۸۳ هزار کلمه در اوستای کنونی باقی مانده که نه به خط اصلی و نه به ترکیب دیرین است.

تناقضات و چالش‌های محتوایی در اوستا

جان بی‌ناس، تاریخ‌نگار ادیان، اوستا را مجموعه‌ای از مطالب مختلف و گاه بی‌ارتباط با یکدیگر می‌داند که باقی‌مانده ادبیات کهن‌تری است. در مقابل، برخی نویسندگان متعصب، اوستا را بی‌همتا و تأثیرگذارترین کتاب مقدس دانسته‌اند. اما ادوارد براون، شرق‌شناس معروف، مطالعه اوستا را جز برای مقاصد زبان‌شناسی و اسطوره‌شناسی، ملالت‌آور توصیف می‌کند. با توجه به این موارد، حتی برخی بزرگان زرتشتی نیز به بشری بودن اوستا اذعان دارند و سندی معتبر مبنی بر صدور حتی یک برگ از آن توسط خود زرتشت وجود ندارد.

نقد آموزه‌های اوستا: مسئله توحید

اساسی‌ترین آموزه هر دینی، خداشناسی است. کارشناسان غربی پس از رمزگشایی اوستا، آیین مزدیسنا را مغایر با توحید دانسته‌اند. در تلاش برای رفع این اتهام، برخی زرتشتیان تنها ۱۷ فصل از یسنا، موسوم به "گاثاها"، را کلام زرتشت دانسته و مابقی اوستا را تحریف‌شده و ساخته دیگران معرفی کرده‌اند. با این حال، حتی با این رویکرد نیز تناقضات پابرجاست.

محققان در اوستا سه دیدگاه متضاد در مورد خداشناسی یافته‌اند: همه‌خدایی (ناتورالیسم)، دوگانه‌پرستی (ثنویت) و یکتاپرستی. دهارلز، دانشمند فرانسوی، این اختلاف عقاید را در جای‌جای اوستا، حتی در فصول مختلف آن، مشهود می‌داند. در اوستا از موجودات "خودآفریده" (خوداتا) مانند روشنایی بی‌پایان، فضا، زمان و تاریکی، و همچنین موجودات "مزداآفریده" (مزداداتا) سخن به میان آمده است. علاوه بر اهورامزدا، به خدایان متعددی چون امشاسپندان (هفت ایزد ارشد) و ایزدان و بغ‌های دیگر اشاره شده که گاه تعدادشان به هزاران می‌رسد و هر روز و ماه نیز به نام خدایی نامگذاری شده است. این تعدد خدایان و مفاهیم متناقض، اصل توحید را در اوستا به شدت به چالش می‌کشد.

نقد احکام و دستورات عملی در اوستا

احکام یک شریعت آسمانی باید مؤید عقل، مطابق با فطرت، قابل اجرا و بر اساس مصالح واقعی باشد. اما برخی احکام اوستا با این معیارها در تضاد است:

1. احکام زن دشتان (حائض): زن حائض باید در مکانی جداگانه و دور از آتش، آب و مرد پارسا نگهداری شود. غذای او در ظروف فلزی خاص و با فاصله تحویل داده می‌شود. اگر حیض بیش از حد معمول طول بکشد، نشانه تسلط دیوها تلقی شده و زن باید با گومیز (ادرار گاو) و آب غسل کرده و در تابستان دویست مورچه و در زمستان دویست خرفستر بکشد. این احکام، آزاردهنده و ناقض کرامت انسانی به نظر می‌رسند.

2. مجازات مرد گناهکار: مرد گناهکار موظف است دختر باکره و جوان خود را همراه با جهیزیه و خواهر ۱۵ ساله‌اش به ازدواج موبدان درآورد.

3. اعدام برای عدم شرکت در جشن‌ها: ترک شرکت در گاهنبارها (جشن‌های فصلی) و ندادن میزد (نذری) می‌تواند منجر به محرومیت‌های اجتماعی و حتی اعدام شود.

4. تکلیف زن با کودک مرده‌زا: زنی که کودک مرده به دنیا آورد، باید دور از آب و آتش نگهداری شده و پس از خوردن چندین جام گمیز آمیخته با خاکستر، مجاز به نوشیدن شیر (و نه آب برای مدتی) است.

5. حرمت جسد مرده: انداختن حتی یک نخ بی‌ارزش روی جسد مرده، فرد را تا ابد از پارسایی و بهشت محروم می‌کند.

6. جایگاه افراطی سگ: در وندیداد، سگ مقام بسیار بالایی دارد. ترساندن سگ یا دادن استخوان سخت به آن، مجازات مرگ در پی دارد. کشتن سگ آبی مستلزم تحمل ده هزار تازیانه، آوردن ده هزار بسته هیزم برای آتشکده، کشتن هزاران مار، سنگ‌پشت، قورباغه، مورچه و دیگر موجودات، بازسازی ۱۸ استبل ویران، و اطعام ۱۸ مرد است. انداختن پیکر مرده سگ نیز دو هزار ضربه شلاق در پی دارد.

این موارد تنها بخشی از نقدهای وارد بر کتاب اوستا در حوزه منشأ، اعتبار تاریخی و آموزه‌های آن است که نیازمند بررسی و تأمل بیشتر است.

پی نوشت ها:

[۱] . اسم «اوستا»«~ (Avesta) ~» اسمهایی چون : استا (برهان قاطع در همین واژه) ، اویستا (بیان الأدیان، بیان الادیان(در شرح ادیان و مذاهب جاهلی و اسلامی ، ابو المعالی محمد الحسینی العلوی به کوشش:سید محمد دبیر سیاقی، انتشارات روزنه،تهران،چاپ اول،۱۳۷۶،۱۳۱ ص .۱۷) ، بستاق (مجمل التواریخ و القصص نقد و بحث: مجمل التواریخ و القصص تصحیح ملک الشعراء بهار ،نشریه: علوم انسانی « گوهر» خرداد ۱۳۵۲ - ، ص .۱۲) ، ایساق (برهان در واژه ایستا.) ، ایستا (انجمن آرای ناصری در همین واژه.) ، آبستا (مجمل‌التواریخ والقصص. به تصحیح محمدتقی بهار ملک‌الشعرا و ویرایستاری علی اصغر عبداللهی. چاپ اول. تهران: دنیای کتاب، ۱۳۸۱، ص ۱۱ـ .۳۲) ، است (گاتها، ص .۶۴) ، افستا و ایستا; (ادیان بزرگ جهان، حسین توفیقی ص .۱۳۵)

[۲] .اوستا ،ابراهیم پور داود ،،دنیای کتاب،۱۳۸۲،اول ص۴۶

[۳].طبری، محمد بن جریر. تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک). ترجمه‌ی ابوالقاسم پاینده. انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۲ ، چاپ دوم انتشارات اساطیر، ۱۳۶۵ ،ص ۴۰۳ـ .۴۰۲

[۴]. التنبیه والاشراف، علی بن حسین مسعودی ،ترجمه:ابو القاسم پاینده، ناشر:بنگاه ترجمه و نشر کتاب،تهران،۱۳۴۹.ص .۸۲ و مروج الذهب و معادن الجوهر، أبو الحسن علی بن الحسین مسعودی (م ۳۴۶)، ترجمه ابو القاسم پاینده، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چ پنجم، ۱۳۷۴ش.۲/;۱۲۴

[۵] . گوهرهای نهفته، مراد اورنگ ، تهران .۱۳۴۴.

[۶] . رضی، هاشم، ادیان بزرگ جهان، سازمان انتشارات فروهر، ۱۳۶۰.ص ۱۳۵

[۷]. اوستا ،ابراهیم پور داود ،،دنیای کتاب،۱۳۸۲،اول ص۴۶

[۸] . در حقیقت «زند» تفسیری است به زبان پهلوی

[۹] . «پازند» شرح «زند» است و این شرحِ خود زردشت است

[۱۰] .کهن ترین کتاب آسمانی در زمان ایران باستان، ابراهیم پورداود سال ، نشر۱۳۷۸ ، نشراساطیر ، ص .۵۱

[۱۱] .همان ، ص۴۵

[۱۲] . اوستا، نامه مینوی آیین زردشت، نوشته جلیل دوستخواه، ص .۴

[۱۳]. گاتها: کهنترین بخش اوستا. ، ابراهیم پورداود سال ، نشر۱۳۷۸ ، نشراساطیر ، ص .۴۵

[۱۴] .اوستا، پیشگفتار، جلیل دوستخواه، ص .۴

[۱۵] از قبیل «آبه فرامسواز» رضی، هاشم، ادیان بزرگ جهان، سازمان انتشارات فروهر، ۱۳۶۰.ص .۱۳۷

[۱۶] . تاریخ ایران باستان. دیاکونوف، میخائیل میخائیلوویچ. روحی ارباب. انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم ، ۱۳۸۰ص .۶۷

[۱۷]. تاریخ ایران باستان. دیاکونوف، میخائیل میخائیلوویچ. روحی ارباب. انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم ۲/۱۵۱۷ـ .۱۵۱۶

[۱۸] . مروج الذهب و معادن الجوهر، أبو الحسن علی بن الحسین مسعودی (م ۳۴۶)، ترجمه ابو القاسم پاینده، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چ پنجم، ۱۳۷۴ش. ج۱ص ۲۲۹ – تاریخ طبری ، محمد جریر طبری ج۱ص ۴۰۲ - تاریخ کامل ، نوشته غرالدین ابن اثیر: ج۱ص ۱۴۶ - ابن بلخی،فارسنامه ابن بلخی،توضیح و تحشیه منصور رستگار فسایی،بنیاد فارس‌شناسی،شیراز،۱۳۷۴، ص .۵۰

[۱۹] .همان

[۲۰] . گاتها ص .۴۴

[۲۱] . گاتها، ص .۴۴

[۲۲] . تاریخ ادیان ، علی اصغر حکمت ، تهران ، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی سال انتشار : ۱۳۸۳ ص .۳۰۰

[۲۳] . تمدن ایران باستان، مرداد مهرین، ص .۱۳

[۲۴] . تاریخ ادبیات ایران، دکتر رضازاده شفق ، انتشارات امیرکبیر ، ۱۳۴۱ ص .۱۵۵

[۲۵] . اوستا، چاپ چهارم ۱۳۶۲، صفحات‏۲۵و۱۰۷ و۱۳۱و۳۱۳ و۳۲۳ و۳۳۱، نگارش جلیل دوستخواه، از گزارش ابراهیم پورداود.

[۲۶] به نقل دکتر جوان، موسی، تاریخ اجتماعی ایران باستان، تهران، ۱۳۴۰، صص. ۱۸۹ و ۱۹۰ . ص .۴۲۰

[۲۷] . مجموعه قوانین زردشت یا وندیداد اوستا، جیمس دارمستتر؛ ترجمه موسی جوان ، تهران ، بی‌تا ، ۱۳۴۲ ج۲ ص۲۶۳

[۲۸] . ، به نقل تاریخ اجتماعی ایران ، موسی جوان ، کتاب دهارلز ، ص ۸.

[۲۹] . مجموعه قوانین زردشت یا وندیداد اوستا، جیمس دارمستتر؛ ترجمه موسی جوان ، تهران ، بی‌تا ، ۱۳۴۲ ج۲ ۱۷۱

[۳۰] فصل ۱۹، فقره .۳۶

[۳۱] . سی‌روزه در خرده اوستا دو فصل به نام سی‌روزه داریم که یکی سی‌روزهٔ کوچک و دیگری سی‌روزهٔ بزرگ نام دارد و در آن نام اهورامزدا و تعدادی از امشاسپندان و ایزدان آمده‌است. سی روزه به ویژه در روز سی‌ام، در آخرین روز ششمین ماه و در آخرین روز دوازدهمین ماه پس از درگذشت کسی خوانده‌می‌شود. بنابراین سی‌روزه دعائی است که برای آمرزش روان و به همین مناسبت یسنای ۲۶ را که راجع است به فروهر، در آخر سی روزهٔ بزرگ افزوده‌اند.(اوشیدری، جهانگیر. دانشنامهٔ مزدیسنا، واژه نامهٔ توضیحی آیین زرتشت. تهران: نشر مرکز، ۱۳۷۱ ، سیروزه کوچک ویشت ۱۵، فقره .۲۱)

[۳۲] . همانطور که عنوان شد : سی روزه بزرگ فقره ۱۲

[۳۳] . مثلا در آیین زردشت «اسپنتا آرمیتی» یا اسنفد ارمذا مشاسپند خداوند زمین «آرت» خدای ثروت هر دو در اوستا دختر آهورا مزدا شمرده شده‏اند.

[۳۴] . .۱ فروردین (فروش‏ها)، .۲ اردوهیشت (اشادهیشتا)، .۳ خودداذ (هوروتات)، .۴ تیر (تیشتریا)، .۵ امرداد (امرتات)، ۶.شهریور (حشاتراویریا)، .۷ مهر (میترا)، .۸ آبهان (اناهیتا)، .۹ آذر (اتر)، .۱۰ دذو (اوهرمز دخالق)، .۱۱ وهمن (وهومنه)، .۱۲ اسپندارمد (اسپنتا ارمیتی) .

[۳۵] .همان ، ص .۱۱۰

[۳۶] . پورداود، دکتر معین، هاشم رضی، مهرداد مهرین و کسانی که تحت تأثیر افکار آنان قرار گرفته‏اند یگانه پرستی را به اوستا تحمیل کرده‏اند.

[۳۷] . دکتر علی اکبر ترابی، تاریخ ادیان، تهران، شرکت نسبی اقبال و شرکاء، ۱۳۴۷، ص .۲۱۸

[۳۸] . مجله کلام اسلامی شماره ۳۳ نویسنده: داود الهامی

[۳۹] . زنی که حیض بیند که اصطلاحا او را «زن دشتان» گویند

[۴۰] . از نصف ، از سه یک ، از چهار یک یا از پنج یک خانه ؛ وندیداد، ترجمة دکتر موسی جوان، ص ۲۴۰.

[۴۱] . [ای آفرینندة جهان جسمانی و ای مقدس، بگو بدانم مردی که برای این زن غذا و خوراک همراه آورد – زنی که نشان حیض دیده و یا در قاعدگی زنانه باشد – باید از وی در چه فاصله باشد؟

اهورامزدا پاسخ داد و گفت: مردی که برای این زن غذا و خوراک همراه آورد – زنی که نشان حیض دیده و یا در قاعدگی باشد – باید از وی سه گام فاصله داشته باشد.

در کدام ظرف باید نان برای وی همراه آورد، در کدام ظرف باید آب جو برای وی همراه آورد؟

در یک ظرف آهنی یا سربی و یا هر ظرف فلزی معمولی.

چه مقدار نان و چه مقدار آب جو باید همراه آورد؟

اهورامزدا پاسخ داد و گفت: دو قطعه نان خشک و یک مقدار آب جو – یا شربت جو – و از خوراک کم ممکن است ناتوان و ضعیف شود.

هرگاه وی را کودک لمس نماید باید دست‌ها و سپس تن کودک شستشو شود(وندیداد، ترجمة دکتر موسی جوان، ص ۲۳۹.)

[۴۲] . غله

[۴۳] . حشره

[۴۴] . وندیداد فرگرد ۱۵ نوشته موبدان زمان ساسانی

[۴۵] . جشنهای فصلی که در آغاز ، نیمه یا پایان هر فصل سال برگزار می شود.

[۴۶] . خرده اوستا ۲۳۰ ، ۲۴۱ – ۲۴۲ / ۷ – ۱۳ و ویسپرد ۱۵۲ در احکام گهنبارها

[۴۷] . ر.ک: دستخواه، جلیل، اوستا، ج ۲، ص ۷۱۵ و ۷۱۶، فرگرد پنجم ص ۴۶ و ۵۷، انتشارات مروارید، چاپ اول، ۱۳۷۰.

[۴۸] . وندیداد، ترجمة دکتر موسی جوان، ص ۱۲۸ [برای اطلاع بیشتر به جلد دوم وندیداد، با پژوهش آقای هاشم رضی، ص ۶۵۲ نیز بنگرید].

.[۴۹] وندیداد، ترجمة دکتر موسی جوان، ص ۱۴۰.

[۵۰] . وندیداد ، فرگرد ، پانزدهم ، بند ۵-۶ و بند۱.

[۵۱] . اوستا، ج ۲، ص ۸۲۲ وندیداد فرگرد چهارم ، همچنین وندیداد، فرگرد،پانزدهم،بندهای ۱ تا ۱۸.

[۵۲] . وندیداد،فرگرد شمم، بند ۲۴-۲۵.

منبع: مرکز مطالعات و پاسخ‌گویی به شبهات (حوزه‌های علمیه)