به گزارش شبکه علمی ثریا، نشست تخصصی «بررسی کارخیر از منظر امام موسی صدر» به همت کانون فرهنگی خیریه دانشگاه علامه طباطبایی، ۲۴ اردیبهشت برگزار شد. 

علیرضا هزار، رابط موسسات خیریه امام موسی صدر در لبنان سخنران این نشست بود که مشروح سخنان او را در ادامه می‌خوانید:

کار خیر نیاز به آداب دارد

هیچ کاری در دنیا نیست که آداب نداشته باشد و اصولا کار بی آداب نتیجه‌ای دربر ندارد. اگر مودب به آداب کار نباشیم آن کار ثمری نخواهد داشت. آداب ممکن است که خودساخته باشند، اما باید عقل یا شرع آن را ضمانت کنند. کار خیر کردن و تاسیس جمعیت‌های خیریه نیز از همین مقوله است. متاسفانه در کشور ما در زمینه قاعده‌مند کردن کار خیر و تعریف آداب آن کم‌کاری کرده‌ایم و می‌توان گفت که آداب کار خیر در کشور ما وجود ندارد. البته که کار خیر بسیار فراوان انجام می‌شود، اما اینکه چقدر این فعالیت‌ها نتیجه بخش بوده، جای بحث دارد.

یکی از مسئولان دولتی چند سال پیش گفت که بیش از هفت هزار موسسه خیریه با شرایط مالی غیرشفاف در کشور فعالیت دارند. از این نکته می‌توان این برداشت را کرد که تعداد موسسات خیریه در ایران آنقدر زیاد است که فقط تعداد هفت هزار از آنها عملکرد مالی شفافی ندارند؛ اما بپردازیم به این نکته که آداب کار خیر برای موثر بودن باید دارای چه منهاج و چه روشی باشد؟ من سعی می‌کنم این نکته را بر اساس روش امام موسی صدر در لبنان برای شما شرح دهم.

کار خیر امام موسی صدر ترمیمی بود نه تسکینی

امام موسی صدر در دوره‌ای وارد لبنان می‌شود که فقر مادی و فرهنگی بیش از هر دوره دیگری در تاریخ لبنان بر شیعیان آنجا سیطره یافته بود. امام صدر موسساتی را پایه‌گذاری می‌کند که نتایج مفید آنها تا به امروز هم ادامه پیدا کرده است. نخستین ادبی که در کار خیر می‌توان برشمرد این است که کار خیر، خیریتی در آن نیست مگر آنکه به‌جای تسکین، ترمیمی باشد. بیشتر کارهای خیر و فعالیت‌های موسسات خیریه در کشور ما تسکینی هستند نه ترمیمی. کار خیر ترمیمی پروسه بلندمدتی دارد.

نگاه امام موسی صدر به کار خیر، نگاه ترمیمی است نه تسکینی. او وارد لبنان که شد ابتدا به شناخت این کشور و وضعیت اقتصادی شیعیان روی آورد و گزارش‌هایی از فقر در این کشور آماده کرد. در ادامه برای رفع محرومیت فقر دختران و پسران لبنانی مدرسه جبل عامل را در شهر صور تاسیس کرد. خروجی‌های این مدرسه را که ببینیم،‌ برنامه‌ریزی‌های بلند مدت کار خیر امام صدر مشاهده می‌شود.

معنای یتیم در دیدگاه امام موسی صدر

امام موسی صدر بین فقرا پول پخش نکرد و دیوانی طراحی نکرد که ماهانه یا روزانه به آنها پول بدهد. برنامه‌اش وارد کردن دختران و پسران در فضاهای آموزشی بود. مدرسه جبل عامل دارالایتامی بزرگ داشت که دو گروه از کودکان در آن حضور داشتند: نخست کودکانی که واقعا یتیم و بدون سرپرست بودند و گروه دوم کودکانی که والدینی تهیدست داشتند.

به هر حال یتیم فقط آن نیست که پدر و مادر ندارد. یکی از مصادیق یتیمی کودک این است، کسی که امکان تربیت او را دارد، وجود نداشته باشد و یکی از ویژگی‌های کسانی که باید به تربیت کودکان خود بپردازند، داشتن امکانات اقتصادی است. این معنای یتیمی از آموزه‌های دینی ما اخذ شده است.

تاسیس مدرسه فنی و حرفه‌ای و نگاه ترمیمی امام صدر به کار خیر

در قدم بعدی امام موسی صدر به تاسیس مدرسه فنی و حرفه‌ای می‌پردازد. در این مدارس هر کسی که مدرک پنج ابتدایی داشت، ثبت نام می‌شد. ثبت‌نام شده‌ها تا چهار سال به تحصیل پرداخته و با مدرک سیکل فارغ‌التحصیل می‌شدند. رشته‌های تحصیلی این هنرستان، برق، نجاری سبک، مکانیک کشاورزی و قالیبافی به سبک ایرانی بود. رشته قالیبافی هم با حضور اساتید بزرگ فرش کاشان و اصفهان تدریس می‌شد.
در مدرسه صنعتی نیز امام فضایی را به نام «خانه دختران» نامگذاری کرد که در آن رشته‌هایی چون خیاطی، گلدوزی، هنرهای خانگی و پرستاری به دختران آموزش داده می‌شد. این فضاهای آموزشی اکنون نیز با مدیریت خانم رباب صدر با قدرتی بیشتر از قبل و با تجهیزاتی به‌روزتر، فعالیت دارند.

تاسیس مدرسه جبل عامل از مهم‌ترین فعالیت‌های خیریه امام موسی صدر است که نتایجی جدی دربرداشت. به عبارتی امام از بذرها آغاز کرد و برنامه‌ریزی کلان داشت و البته بسیار صبور بود.

توصیه امام صدر به خیریه‌های ایرانی

امام موسی صدر در سال ۱۹۶۵ در بین خیریه‌های اصفهان سخنرانی مهم کرده و در آن جمله‌ای به این مضمون می‌گوید که هرکسی که می‌خواهد در ایران کار خیر کند، نمونه‌های موفق جهانی را ببیند. در این سخنرانی امام صدر مثال مهمی را بیان می‌کند. او می‌گوید که پس از رنسانس جمعیت خیریه‌ای در اروپا به نام «ژزوئیست‌ها» تاسیس شد که در سنت عربی به آنها جمعیت یسوعی‌ها می‌گویند. این جمعیت اکنون دومین دانشگاه بزرگ خاورمیانه یعنی دانشگاه «سنت ژوزف» را تاسیس کرده و در اختیار دارد.

امام صدر در آن سخنرانی بیان می‌کند که این جمعیت بیش از هزار دانشگاه و ده‌ها هزار موسسه آموزشی و مدرسه را تاسیس کرده‌ است و اگر کسی می‌خواهد نمونه موفق کار خیر را ببیند در کار یسوعی‌ها تامل کند.

نگاه ترمیمی و ریشه‌کن کردن گدایی

کار دیگری که توسط امام موسی صدر لبنان انجام شد پرداختن به بدنه و رویه جامعه بود. در آن دوران لبنان پس از مصر بیشترین متکدیان را در خاورمیانه داشت و متاسفانه بیشتر آنها نیز از شیعیان بودند. امام صدر همه متکدیان را با آمار دقیق شناسایی کرده و خانواده آنها را رصد کرد و مورد پالایش قرار داد. پس از پالایش به این نکته رسید که هر متکدی برای خانواده‌اش چه میزان نیاز روزانه دارد؟

نیاز روزانه و ماهیانه هر خانواده تعیین شد و مقداری به آنها پرداخته می‌شد، اما به پدر آن خانواده حرفه‌ای را آموزش می‌دادند تا پس از آن بتوانند کاری را به او محول کنند؛ کاری که بتواند با درآمد آن زندگی خود و خانواده‌اش را بگرداند. در مدت زمان دوره آموزشی نیز فرزندان او در مدرسه جبل عامل به صورت رایگان ثبت نام می‌شدند.

این برنامه‌های امام موسی صدر موجب رفع تکدی‌گری شد. نکته مهم در این است که امام صدر این رفتارها را یک‌شبه و ناگهانی فرا نگرفته، بلکه باورها و اعتقاداتش است. او اسلام را بسیار بهتر از ما می‌شناسد و به آن خوب عمل می‌کند.

از جمله نکات مهمی که در کارها و فعالیت‌های امام موسی صدر قابل مشاهده است، رشد فرهنگ و شعور جامعه است تا بجای تصدق فردی، تصدق جمعی کنند. کارهای فردی معمولا آفت بسیار داشته و نتایج مناسبی دربر ندارد. امام صدر از مردم درخواست کرد تا به هیچ عنوان به صورت شخصی به فقرا و متکدیان کمک نکنند.

شخصیت او این اعتماد را در بین مردم ایجاد کرد تا به حرفش گوش داده و کمک‌های خود به فقرا را به صندوق جمعی تاسیس شده اهدا کنند تا بتواند کارهای اصولی برای ریشه کن کردن فقر انجام دهد. بنابراین امام موسی صدر مبارزه با فقر را از رفتارهای فردی به کار جمعی تغییر جهت داد. امام صدر آیه ۴۶ سوره مبارکه سبا را بسیار می‌خواند و در گفتمان صدری این آیه بسیار دیده می‌شود: قُلْ إِنَّمَا أَعِظُکُم بِوَاحِدَهٍ، أَن تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَیٰ وَفُرَادَیٰ.

یکی از دوستان از من پرسید که چرا امام موسی صدر با وجود محرومیت شدید در ایران، در لبنان به فعالیت‌های خود پرداخت. در پاسخ باید بگویم اتفاقا از آداب کار خیر این است که شما هرجایی که احساس کردید نتیجه‌اش این سه ویژگی را دارد باید حتما کار خود را شروع کنید: ویژگی نخست زودبازده‌تر بودن نسبت به دیگر سرزمین‌هاست، ویژگی دوم ماندگارتر بودن آن کار و ویژگی سوم تسری‌دارتر بودن به نسبت دیگر مکان‌هاست.

اینکه چرا امام موسی صدر ایران را که وطن خودش بود رها کرد و به لبنان رفت به گمان من به همین سه نکته باز می‌گردد که نخست او لبنان را نیازمندتر از ایران می‌دید و دیگر اینکه فضای لبنان به نظرش مساعدتر بود و می‌شد از آنجا کار خیر تسری بیشتری پیدا کند.