با داریوش شهبازی درباره کم و کیف این پروژه گفت و گویی داشته‌ایم که در ادامه می‌خوانید:

پژوهش گسترده شما درباره تهران با چه نامی شناخته می‌شود؟
«تهران‌نامه» کتاب بسیار حجیمی است که وسعت یک دانشنامه را دارد منتها چون با برخی از مسائل و چهارچوب‌های دانشنامه‌نگاری تفاوت‌هایی دارد، نامش را «تهران‌نامه» گذاشته‌ام.  در نزدیک  به سی سالی که به پژوهش  این کتاب پرداخته‌ام، به اسامی مختلفی رسیده‌ام. یک زمانی من ستونی در یکی از روزنامه‌های تهران داشتم با نام «پرسه در دارالخلافه». زمانی نامش را «فرهنگ تاریخ تهران» گذاشتم و زمانی «دانشنامه تاریخ و جغرافیای تهران» اما در نهایت نام «تهران‌نامه» را برای آن برگزیدم که شامل تمام این موارد می‌شود.


         آتشکده‌ای از دوره ساسانیان نزدیک کوه آهار

از چه دوره تاریخی به شهر تهران پرداخته‌اید؟
از ابتدای تاریخ این محدوده، از زمان‌های قدیم، از دوره مادها و هخامنشیان آثاری در اینجا داریم. نزدیک کوه آهار و شکرآب، یک پرستشگاه آناهیتا است و حتی از قبل از زمان ساسانیان، پرستش‌گاه‌هایی در اطراف وجود دارد ک به آئین میترائیسم مربوط است. من از منابع تاریخی مختلف، منابع یا متونی را پیدا کرده و شروع به نوشتن کرده‌ام تا دوره معاصر. تهران، فقط تهران دوره ناصری که مرکز شهر فعلی را در برمی‌گیرد، نیست. یا تهران صفوی که خیلی کوچکتر از حصار ناصری است. تهران بزرگ، تمام آبادی‌های قدیم را شامل می‌شود. من به لحاظ جغرافیایی تا نزدیک شهرری، کرج یا دماوند پیش رفتم. بنابراین«دانشنامه تهران» تمام دوره‌های تاریخی را شامل می‌شود و علاوه بر این بر وسعت مکان هم توجه دارد.

تاریخ تهران در صد و اندی سال پیش، به سه دوره تقسیم می‌شود؛ دوره قاجار که مواجهه با مدرنیته است. دوره رضاشاه و محمدرضا شاه که دوره دولت مدرن است و دوره 40 سال اخیر که در دانشنامه با نام انقلاب اسلامی شناخته می‌شود. تهران در دوره قاجار، تغییر و تحولاتی را تجربه کرد که تلگراف، تلفن، سینما، دوچرخه، ماشین، هواپیما و... هر کدام این‌ها پیامدهای خاص خودش را داشت. مثلا ورود ماشین، منجر به خیابان‌کشی شهر شد. پیش از آن، حیوانات و چهارپایان و درشکه و گاری در شهر آمد و شد داشتند. در دوره رضاشاه هم تهران با دولت مدرن مواجه شد. بسیاری از ادارات ما به صورت اصولی شکل پیدا کرد و ارتش نوین تشکیل شد. در دوره انقلاب اسلامی هم با جمعیت زیاد و مهاجرت مواجه شد و خانه‌سازی‌های خیلی وسیع که ناگهان معماری تغییر کرد و رفتار مردم هم عوض شد. تهران نامه تنها مرجعی است که نسبت به حفظ و ضبط فرهنگ تهران قدیم همت گمارده است. شیوه چاپ و گردآوری و تدوین این کتاب هم، یک شیوه متدیک و ارزشمند است.

به لحاظ موضوعی «تهران نامه» شامل چه مواردی می‌شود؟
کلیه جنبه‌های مادی و معنوی شهر تهران راشامل می‌شود؛ باغ‌ها، گورستان‌ها، اشخاص و نامداران، ورود نشانه‌های انقلاب صنعتی، رودها، کوه‌ها، بادها و... و به طور کلی  اطلاعات بسیار وسیعی را شامل می‌شود. علاوه بر این‌ها، اتفاقات سیاسی و اجتماعی را شامل می‌شود؛ انقلاب مشروطه، انقلاب اسلامی، کمیته مجازات و بمباران مجلس و... هم در این کتاب آمده است. علاوه بر این‌ها به آداب زندگی، شامل غذا، لباس، رنگ‌ها، آرایش زنان، رسوم و آئین‌ها، شیوه استحمام، حمام عمومی، آب شرب تهران و... نیز پرداخته‌ام.
 
از چه منابعی برای نوشتن «دانشنامه تهران» استفاده کرده‌اید؟
منابع مورد استفاده برای این کتاب، خیلی متنوع و وسیع است؛ کتب و متون قدیم. بسیاری از موارد را از سفرنامه‌های اروپائیان جمع‌آوری کرده‌ام. چون برای آنها، فرهنگ و زندگی ما عجیب بوده و همه چیز را می‌نوشتند. البته تنها اروپائیان ننوشته‌اند، ژاپنی‌ها و هندی‌ها هم سفرنامه ایران را نوشته‌اند. عثمانی‌ها هم. علاوه بر این‌ها پژوهش‌های افرادی نظیر ستوده و کریمیان و ... هم مورد توجه قرار گرفته است. تک‌‌ نگاری‌هایی هم در این زمینه انجام شده است. علاوه بر این‌ها؛ مطالعات میدانی خود من که ظرف این سی‌سال به خیلی از جاها رفته‌ام و با افراد محلی گفت‌وگو کرده‌ام یا از وجه تسمیه محل‌ها جویا شده‌ام. از این گفت‌وگوها به عنوان تاریخ شفاهی استفاده کرده‌ام. از مهم‌ترین منابع دانشنامه تهران، مطالب میدانی خودم است.

 

کاربرد این دانشنامه چیست؟
«تهران‌نامه» مرجعی است که به درد همه می‌خورد؛ پژوهشگران، معلمان، هنرمندان و سینماگران. مثلا شکل تاریخی لباس‌ها، نحوه غذاخوردن و... که در برخی از آثار سینمایی و تلویزیونی مورد استفاده قرار می‌گیرد. مثلا ما نمی‌دانیم تهرانی‌ها، از کی قاشق و چنگال استفاده کرده‌اند و از کی میز و صندلی به خانه‌ها راه پیدا کرد. ورود میز و صندلی به دوره قاجار برمی‌گردد. البته باید تاریخ دوران باستان را از تاریخ جدید جدا کنیم. در دوران باستان، در جامعه دربار و برخی از طبقات اجتماعی، قاشق و چنگال و لیوان و...استفاده می‌شد. یا این که لباس مردم، آرایش مردان، ظروف و... چگونه بود؟ قراول‌خانه‌ها، سربازخانه و ...به چه نحوی فعالیت می‌کردند؟ غسال‌خانه‌های تهران کجا بود؟ مرده‌ها را چگونه حمل می‌کردند؟

تا پیش از این، یک منبع جامع در این زمینه وجود نداشت. فقط لغت‌نامه دهخدا بود که به برخی از واژه‌ها و نام‌ها توجه داشت. یا علامت‌گذاری محله‌های مختلف تهران یا گسل‌ها و باغ‌ها و... تهران، طی دوره کوتاهی، تمامی آبادی‌های اطراف خود را مانند هیولایی بلعیده و آنها را به محلات پایتخت افزوده است. مثلا کن، پیش از این یک آبادی جدا از تهران بود. در اواخر 1340، شهر تهران، همان خیابان‌های اطراف توپخانه بود. وقتی از شمیران به تهران می‌آمدید، بسیاری از زمین‌های بین راه بیابان بود. و تا قبل از 1350 بسیاری از آبادی‌هایی که اکنون یک محله شده‌اند، از تهران جدا بود. اما این هجوم ویرانگر، هم فرهنگ روستا را تغییر داد و هم فرهنگ شهر را.

خیلی دور نیست که مردگان آبادی‌های اطراف تهران، در گورستان‌های محلی دفن شوند. در حالی که کارشناسان رضاشاه، برای گورستان بهشت زهرا، صد سال عمر پیش‌بینی کرده بودند. اما اکنون بعد از سی سال پر شده است. کما این که فرهنگ شهری هم تغییر کرده است. تهران‌نامه سنت‌ها، شیوه معماری، شیوه زندگی، اعتقادات و دیگر مسایل مربوط به شهر تهران را مثل یک موزه در خودش ضبط کرده است و می‌تواند به سوالاتی که متعلق به تاریخ و جغرافیای شهر تهران است، پاسخ دهد.

پس آیا می‌توان گفت که این کتاب، منبع مردم‌شناسی و تاریخ تهران است؟
مردم‌شناسی را هم در برمی‌گیرد، ولی فقط این نیست.

چرا «تهران‌نامه» تا کنون چاپ نشده است؟
من در دوره‌ای که آقای قالیباف مسئولیت شهرداری تهران را به عهده داشت، با او صحبتی کردم برای چاپ این کتاب. چون شهرداری یا شورای شهر برای انتشار چنین کتابی باید پیش‌قدم شوند. آقای قالیباف هم به معاونت فرهنگی شهرداری دستور انجام این کار را دادند. اما در جلسه معاونت فرهنگی برخوردی که شد چندان در راستای من نبود. امروز هم دیگر آن قدر مشکلات اقتصادی هست که همه می‌گویند شهرداری برای مسائل فرهنگی بودجه ندارد. از طرف دیگر، ناشرین هم قادر به چاپ این کتاب نیستند. باید نهادهای دولتی با حمایت‌های مالی قوی نسبت به انتشار آن اقدام کنند که متاسفانه تا کنون موفق به انجام آن نشده‌ایم.

منبع: ایبنا