به گزارش شبکه علمی ثریا، نشست ‌نقد و بررسی کتاب «رمان عربی، درآمدی تحلیلی ـ انتقادی» سه‌شنبه (17 مردادماه) با حضور رحیم فروغی، بهرام پروین گنابادی و عظیم طهماسبی در شهر کتاب خیابان شهید بهشتی برگزار شد.

علی‌اصغر محمدخانی - معاون فرهنگیموسسه شهر کتاب - در آغاز نشست در سخنانی کوتاه گفت:به تازگی کتاب «رمان عربی، درآمدی تحلیلی ـ انتقادی» نوشته‌ی حمدی سکّوت پژوهشگر برجسته مصری با ترجمه عظیم طهماسبی و به همت انتشارات نیلوفر منتشر شده است. با این‌که در سال‌های اخیر رمان‌های متعددی از نویسندگان عرب به فارسی ترجمه شده‌اند اما تاکنون اثری مستقل که به تحلیل و بررسی رمان عربی بپردازد و شرحی کوتاه و دقیق از پیدایش و تحول آن در کشورهای گوناگون عربی ارائه دهد، در دسترس خوانندگان فارسی‌زبان قرار نگرفته است. کتاب رمان عربی به خوبی وضعیت رمان‌نویسی را در کشورهای مصر، لبنان، سوریه، فلسطین، عراق، سودان، عربستان و شمال آفریقا تحلیل و بررسی می‌کند.
 
هماهنگی «رمان عربی» با استانداردهای تحقیق در غرب
در ابتدای نشست عظیم طهماسبی درباره روند انتخاب این کتاب برای ترجمه گفت: این کتاب را حدود 7 سال پیش در اینترنت دیدم. دنبال نسخه‌ای از آن برای ترجمه بودم که بالاخره دو سال بعد در بخش کتب مرجع دانشگاه اصفهان آن را پیدا کردم. ترجمه کتاب حدود سه ماه طول کشید.
 
این مترجم اضافه کرد: کتاب «رمان عربی، درآمدی تحلیلی ـ انتقادی» اولین جلد از یک مجموعه شش جلدی درباره برترین رمان‌های جهان عرب است. این کتاب مقدمه‌ای بر پنج کتاب دیگر که در واقع شامل اطلاعات کتابشناسی این رمان‌ها، مصاحبه با نویسندگانشان و مقاله‌هایی درباره این کتاب‌ها به زبان‌های مختلف است. این پنج جلد قابل ترجمه نیستند.
 
مترجم «سرنوشت سوسک» نوشته توفیق حکیم درباره دیباچه کتاب «رمان عربی» بیان کرد: بعد از ترجمه این کتاب با یکی از بزرگترین منتقدان رمان عربی «راجر آلن» مکاتبه کردم. او لطف کرد و برای کتاب دیباچه‌ای نوشت.
 
مترجم «ساقه بامبو» نوشته سعود سنعوسی ادامه داد: کتاب «رمان عربی» با استانداردهای تحقیقی در غرب هماهنگ است. از سال 1865 تا 1995 حدود 5000 رمان عربی منتشر شده است و اگر بخواهیم فقط آنها را لیست کنیم، چند جلد می‌شود. در این کتاب پیدایش و تحول رمان عربی به طور مختصر و مفید ارائه شده است.
 
این پژوهشگر درباره علت انتخاب رمان‌ها در این کتاب گفت: رمان‌های این کتاب از دید منتقدان صاحب‌نظر از جمله خود حمدی سکوت انتخاب شده‌اند. سکوت بر اساس جغرافیا رمان‌های هر منطقه را بررسی می‌کند. ابتدا تاریخچه رمان‌نویسی در آن منطقه را بیان کرده، بعد خلاصه‌ای از رمان را در دو یا سه خط و در آخر تحلیل خود را درباره آن رمان می‌نویسد. این کتاب دید کلی خوبی درباره رمان عربی به مخاطب می‌دهد.
 
طهماسبی خاطرنشان کرد: این کتاب اولین اثر مستقل درباره رمان عربی است که به زبان فارسی ترجمه شده است و هنوز جا دارد که کتاب‌هایی از این جنس به فارسی ترجمه شود. به نظر من این کتاب کمبودهایی هم دارد. به عنوان مثال به نویسنده‌های یمن اشاره نشده اما به نویسنده‌های اردن اشاره کرده ولی هیچ‌کدام بررسی نشده‌اند. همچنین به نویسندگان حوزه خلیج فارس هم بخشی اختصاص داده نشده، در حالی که حدود 15 سال است کشورهای این حوزه به خصوص کویت در این عرصه فعال هستند. و مشکل دیگر این‌که این کتاب رمان‌های منتشر شده تا سال 1995 را در برمی‌گیرد و سال‌های بعد از این تاریخ رمان‌های عربی زیادی منتشر شده است.
 
تیزبینی نویسنده کتاب را مرجع خواندنی کرده است

در بخش بعدی نشست بهرام پروین گنابادی با اشاره به پانویس‌های نسخه ترجمه شده کتاب «رمان عربی، درآمدی تحلیلی ـ انتقادی» اظهار کرد: در این کتاب هر جا به عنوان رمانی اشاره شده، آقای طهماسبی در پانویس نسخه‌های ترجمه شده به فارسی را آورده‌ است. البته این اطلاعات کتابخانه ملی است و بعضی از ترجمه‌های فارسی بسیار قدیمی هستند یا در مطبوعات زمان خود منتشر شده‌اند.
 
این پژوهشگر با اشاره به باورهای غلط رایج درباره آموزش زبان عربی بیان کرد: تا دهه 60 مترجمان معتقد بودند زبان عربی محاوره‌ای به درد نخور و سطح پایین است و زبان عربی مناسب برای آموختن و ترجمه فقط زبان عربی فصیح است.
 
پروین گنابادی خاطرنشان کرد: باید توجه داشته باشیم که حکایت، مقامه و داستان‌های کوتاه کلاسیک هیچ ربطی به رمان ندارند. رمان ژانر ادبی مستقلی در دنیای جدید است. به همین دلیل حمدی سکوت وارد بخش حکایت و مقامه نمی‌شود. رمان تاریخی پلی است بین حکایت و مقامه با رمان. حمدی از رمان تاریخی هم زود می‌گذرد.
 
این پژوهشگر ادامه داد: در بخش مصر حمدی سکوت رمان‌های عربی را به سه بخش تقسیم کرده است: رمان‌های پیش از نجیب محفوظ، رمان‌های معاصر با نجیب محفوظ و رمان‌های پسا نجیب محفوظ. نجیب محفوظ نه تنها به عنوان برنده نوبل ادبی معروف است بلکه تنها داستان‌نویس عربی است که تمام فرم‌ها و شگردهای داستان‌نویسی را آزموده و سربلند بیرون آمده است. در ایران هم از آثار ترجمه شده محفوظ استقبال خوبی شده است.
 
این مصحح با بیان این نکته که کشورهای خاورمیانه از نظر فرهنگی بیشتر از سرزمین‌های غربی‌شان تاثیر گرفته‌اند اظهار کرد: رابطه عراق با هند و ایران بیشتر بود تا غرب. به همین خاطر جریان شعر نیمایی ایران بعد از نه سال در عراق اتفاق می‌افتد. بسیاری از شاعران نوی جهان عرب در عراق هستند. البته در عراق داستان کوتاه نیز رونق گرفت، زیرا داستان کوتاه به شعر نزدیک‌تر است. در مصر، لبنان و سوریه بیشتر با غرب مرتبط بودند و زودتر رمان را تجربه کردند.
 
این لغت‌شناس با اشاره به بخش عربستان سعودی در این کتاب بیان کرد: حمدی سکوت در بخش عربستان سعودی عبدالرحمان منیف را به عنوان رمان‌نویس معرفی کرده است. به نظر می‌رسد دلیل این انتخاب سیاسی باشد زیرا منیف متولد اردن است و بیشتر عمرش را در عراق و سپس در مصر گذرانده و رمان‌نویس سعودی محسوب نمی‌شود. به اعتقاد من از آن‌جائی‌که رمان برآیند تجدد و مدرنیته است، در جامعه بسته سعودی چنین جریانی را تا 50 سال دیگر هم نمی‌بینیم.
 
این منتقد ادبی همچنین به سه رمان‌نویس مهم فلسطین اشاره کرد و گفت: حمدی سکوت در بخش فلسطین به درستی به غسان کنفانی، جبرا و امیل حبیبی به عنوان رمان‌نویسان برتر اشاره کرده است. به نظر من این سه نویسنده به همراه نجیب محفوظ داستان‌نویسی عرب‌ها را به استاندارهای جهانی رساندند.
 
وی افزود: حسن انتخاب و تیزبینی حمدی سکوت «رمان عربی» را جزو خواندنی‌ترین کتاب‌های مرجع و دانشگاهی می‌کند. البته فکر می‌کنم اگر ناشر ایرانی از ناشر عربی اجازه می‌گرفت که فایل PDF پنج جلد بعدی را در قالب سی دی به این کتاب اضافه کند، هم کار آقای طهماسبی راحت‌تر می‌شد و هم کار تحقیق در داستان‌نویسی عربی برای مخاطبان.
 
رمان عربی در مصر در جایگاه بالاتری می‌ایستد

در بخش سوم این نشست رحیم فروغی به دو مزیت ترجمه عظیم طهماسبی پرداخت و گفت: آقای طهماسبی در پاورقی تمام آثار نویسنده‌های عرب را که به فارسی ترجمه شده‌اند با ذکر نام مترجم، ناشر و سال ترجمه عنوان کرده و مخاطب می‌تواند نویسنده‌های مورد علاقه خود را دنبال کند. همچنین در پرانتز بعد از اسم نویسنده سال تولد و مرگش را آورده که در متن اصلی وجود ندارد.
 
این مترجم درباره طلیعه رمان عربی گفت: رمان عربی از یک هم‌جواری شروع می‌شود. این هم‌جواری اشکال مختلفی دارد: سلبی مثل جنگ یا خوشایندتر مثل مهاجرت. وقتی از بهت اولیه هم‌جواری خارج می‌شویم خودمان را با دیگری مقایسه می‌کنیم. این مقایسه به یک پرسش منتهی می‌شود و هرکس با پیشینه ذهنی خودش به آن پاسخ می‌دهد. بعضی از این پاسخ‌ها می‌تواند سیاسی باشد.
 
مترجم «واحه غروب» نوشته بهاء طاهر خاطرنشان کرد: گروهی با رمان مسائل‌شان را تبیین کردند، گروهی با تکیه بر سنت‌های قدیم داستان‌نویسی مثل حکایات و مقامه‌ها و گروهی هم ابتدا با ترجمه رمان‌های غربی، بعد نوشتن رمان با تقلید از آنها و در آخر نوشتن رمانی با سبک خودشان. به این ترتیب رمان عربی شکل می‌گیرد.
 
مترجم «برلین برایم بزرگ بود» نوشته سالمه صالح به درنگ حمدی سکوت بر رمان دهه 60 میلادی در مصر اشاره کرد و گفت: حمدی سکوت معتقد است رمان عربی در این دهه در مصر در جایگاه بالاتری می‌ایستد. در این دوره رمان‌های رئالیستی سوسیالیستی پشت سر گذاشته شده و بارقه‌هایی از تکنیک‌ها و فرم‌های مدرن رمان در آثار نجیب محفوظ دیده می‌شود.
 
مترجم «داستان‌های رندا» نوشته زکریا تامر علت اهمیت دهه 60 میلادی در رمان عربی را این‌گونه بیان کرد: در این دوران جهان جهان پرتلاطمی است. جنگ سرد بین آمریکا و شوروی و جنگ‌های داغ دیگری در سرتاسر جهان در جریان است؛ از جمله انقلاب‌های استقلال‌طلبانه داخل کشورها. در دنیای عرب بعد از انقلاب 1952 که انقلاب افسران آزاد نام گرفت جریان ناموفق ملی‌گرایی آغاز شد و در نهایت به شکست جنگ 6 روزه دنیای عرب یا اسرائیل در سال 1967 منجر شد.
 
فروغی افزود: نشانه‌های این شکست سال‌ها قبل در رمان «دزد و سگ‌ها» نوشته نجیب محفوظ نمایان است. این کتاب در سال 1357 توسط بهمن رازانی به فارسی ترجمه شده است. علاوه بر «دزد و سگ‌ها»، سه رمان دیگر از نجیب محفوظ با نام‌های «گدا» با ترجمه دکتر محمود دهقانی، «وراجی روی نیل» با ترجمه رضا عامری و «میرامار» با ترجمه رضا عامری از بارقه‌های نوگرایی رمان عربی هستند که شکست 1967 را پیشگویی می‌کنند.
 
در پایان باید اضافه کرد حمدی سید احمد سکوت، از منتقدان و پژوهشگران مصری است و به‌طور مشخص از متخصصان ادبیات معاصر عربی به‌شمار می‌رود. سکوت، در سال ١٩۶۵ از پایان‌نامه‌ی دکتری خود با عنوان «رمان مصری و رویکردهای اصلی آن» در دانشگاه کمبریج دفاع کرد و سپس به مصر برگشت و در دانشگاه قاهره به تدریس پرداخت. او تاکنون آثار پژوهشی زیادی درباره ادبیات عرب منتشر کرده که ویژگی اصلی‌ همه آنها جنبه تحقیقی و دایره‌المعارفی و حجم گسترده استنادهای به‌کارگرفته در آنهاست.
 
کتاب «رمان عربی، درآمدی تحلیلی ـ انتقادی» نوشته‌ی حمدی سکّوت پژوهشگر برجسته مصری با ترجمه عظیم طهماسبی در 284 صفحه توسط انتشارات نیلوفر منتشر شده است.