به گزارش ثریا، محمد حسن‌زاده، دانشیار دانشگاه تربیت مدرس و رئیس انجمن ارتقای کتابخانه های عمومی ایران‌:

«صدای زنگ مدارس به آرامی به گوش می‌رسد و دانش‌آموزان آخرین هماهنگی‌ها و مرتب کردن‌ها را برای ورود به ماه مهر، ماه مهربانی‌ها و دانش‌اندوزی انجام می‌دهند. والدین هم تقریباً، ماراتن هزینه‌ها را به پایان رسانده و برخی از آنها هم در تقویم خود لیست و تاریخ پرداختی‌های خود در طول ماه‌های آینده را نهایی کرده‌اند. در سوی دیگر، مسولان مدارس نیز آخرین هماهنگی‌های مربوط به برنامه درسی، معلمان و امور جرایی را انجام داده و آخرین آب و جارو را به حیاط مدرسه کشیده‌اند تا مقدم دانش‌آموزان را گرامی بدارند و با بازگشایی مدارس، سال تحصیلی جدید آغاز شود.

اما در این میان کمتر مدرسه‌ای وجود دارد که به تجهیز کتابخانه اهمیت قائل شده و آن را هم به عنوان بخشی از برنامه آموزشی در نظر بگیرند. با برچیده شدن پست کتابدار در وزارت آموزش و پرورش، این امر بیشتر از پیش به محاق رفته و به فراموشی سپرده شده است. این در حالی است که آموزش بدون دسترسی به منابع آموزشی غیر موظف، غیر درسی و خلاقانه امری ابتر و ناقص به شمار می‌رود. 

* کتابخانه آموزشگاهی

کتابخانه آموزشگاهی، کتابخانه‌ای است که در کنار یک مجموعه آموزشی مانند مدرسه تاسیس می‌شود. هدف اصلی این نوع از کتابخانه‌ها ارائه خدمات پشتیبانی به مدارس و مجموعه‌های آموزشی است. یکی از مهم‌ترین رسالت‌های این نوع از کتابخانه‌ها تامین منابع آموزشی است. به همین دلیل، این نوع از کتابخانه‌ها به مرکز منابع آموزشی نیز مشهور هستند. براساس آمار سال ۲۰۱۹، در یکی از کشورهای پیشرفته، ۹۱ درصد مدارس دارای کتابخانه هستند و ۶۱ درصد این کتابخانه‌ها دارای کتابدار تمام‌وقت هستند. طبق سرفصل تدوین‌شده از سوی کمیته برنامه‌ریزی و گسترش علم اطلاعات و دانش‌شناسی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برای رشته «کتابدار کودک و نوجوان»، کتابداران کتابخانه‌های آموزشگاهی علاوه بر اینکه در حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسی کسب تخصص می‌کنند، در حوزه آموزش، برنامه درسی، کلاس‌داری و نظایر آن نیز دانش لازم را به دست می‌آورند. 

کتابخانه‌های آموزشگاهی در کنار ارائه خدماتی مانند مشاوره اطلاعات، معرفی منابع، کمک به یافتن کتاب، نشریه و منابع مناسب به دانش‌آموزان به والدین و معلمان نیز خدمات ارائه می‌کنند. برای افزایش ارتباط بین کتابخانه و کلاس درس، معمولا طبق برنامه، یک روز از هفته را دانش‌آموزان در کتابخانه سپری می‌کنند و روز یا روزهایی از هفته را نیز کتابدار در کلاس حضور پیدا می‌کند.

در نتیجه تعامل مناسب بین کتابدار و معلم، دانش‌آموزان مهارت‌های لازم در حوزه سواد اطلاعاتی، سواد رسانه‌ای، سواد دیجیتال و مهمتر از همه روحیه جست‌وجوگری و نوآوری را فرا می‌گیرند و آنها یاد می‌گیرند که تنها راه دستیابی به دانش، کتاب درسی و کلاس درس نیست، بلکه در خارج از کلاس نیز کتابخانه، خدمات متنوع و مناسبی را به آنها ارائه می‌کند. تداوم این روحیه و نهادینه شدن آن موجب می‌شود که دانش‌آموز به کتابخوانی، مراجعه به کتابخانه، دستیابی به اطلاعات موثر و هدفمند عادت کند. این مهارتی هست که اغلب دانش آموختگان نظام آموزشی در این زمینه با نقص جدی روبه‌رو هستند. 

* کتابخانه‌های آموزشگاهی در ایران

طبق بررسی‌های انجام‌شده در استان‌های مختلف، اغلب مدارس کشور یا کتابخانه ندارند، اگر کتابخانه داشته باشند، کتابدار متخصص ندارند و چنانچه هر دوی اینها وجود داشته باشد (که بسیار نادر است) در قالب یک سیاست ملی به فعالیت نمی‌پردازند و به عبارت دیگر، در ارزیابی‌های مدارس، مدیر و یا هر نوع ارزیابی دیگر به صورت جدی به حساب آورده نمی‌شوند. با حذف پست کتابدار در آموزش و پرورش، وضعیت موجود به مراتب پیچیده‌تر نیز شده است. 

این در حالی است که در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، کتابخانه به عنوان بخشی از نظام آموزش و پرورش در نظر گرفته است. هر چند دیدگاه تدوین‌کنندگان سند مذکور به کتابخانه ونقش آن می‌توانست و باید بسیار جدی‌تر و عمیق‌تر از میزان فعلی می‌بود و باید باشد، اما به هر حال در سند مذکور ۳ بار به کتابخانه اشاره شده است. 

* کتابخانه و سند تحول بنیادین آموزش و پرورش

در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی اولاً بر تاسیس کتابخانه در مدارس تاکید شده است. دوماً، به ارتباط مدارس با کتابخانه‌های عمومی اشاره شده است. اما مع‌الاسف، هر دو مقوله در گام‌های اجرایی نادیده انگاشته شده و مغفول باقی‌مانده است. با حذف پُست کتابدار در آموزش و پرورش، حتی پیکر نیمه جان کتابخانه‌های مدارس نیز از رمق افتاده است. 

الف. تاکید بر تاسیس کتابخانه در مدارس

ذیل راهکار «ایجاد و متناسب سازی فضاهای تربیتی با ویژگیها ونیازهای دانش آموزان و اقتضائات فرهنگ اسلامی - ایرانی و شرایط اقلیمی، فرهنگی و جغرافیایی (۳،۶ و ۷)»

راهکار۳-۱۴ -اهتمام به طراحی، ساخت و تجهیز مناسب نمازخانه، کتابخانه، آزمایشگاه، فضای سبز و فضای ورزشی در تمام مدارس به عنوان محیط تعلیم و تربیت.

همانگونه که از متن مصوبه به صورت واضح، بر می‌آید، تصویب کنندگان سند، ساخت و تجهیز مناسب کتابخانه را در مدارس به عنوان بخشی از متناسب‌سازی فضاهای تربیتی در نظر گرفته‌اند. 

ب. تاکید بر تعامل با کتابخانه‌های عمومی

در فصل چهارم سند، صفحه ۲۱، ذیل عنوان مدرسه در افق چشم‌انداز ۱۴۰۴ ، تعامل مناسب اثربخش با کتابخانه‌های عمومی به عنوان بخشی از مختصات رفتاری و ساختاری مورد نظر برای مدرسه مطلوب در نظر گرفته شده و آمده است:

«دارای تعامل اثر بخش با مساجد و دیگر نهادها، مراکز مذهبی و کانون‌های محلی نظیر فرهنگ‌سرا، کتابخانه‌های عمومی و برخوردار از ارتباط مستمر و موثر با عالمان دینی، صاحب‌نظران و متخصصان»

همانگونه که از متن مصوبه بر می‌آید، ارتباط با کتابخانه‌های عمومی به عنوان بخشی از ویژگی‌های یک مدرسه مناسب در نظر گرفته شده است. 

علاوه بر مورد فوق، ارتباط با کتابخانه‌های عمومی به عنوان بخشی از تنوع بخشی به محیط‌های یادگیری نیز به عنوان یک راه‌حل در نظر گرفته شده و در قسمت راه‌کارها، در ذیل راهکار ۶- تنوع بخشی به محیط‌های یادگیری در فرآیند تعلیم و تربیت رسمی عمومی (۱،۳ و ۸) آمده است:

«راهکار۶-۶ - ایجاد شبکه‌ای از محیط‌های یادگیری مانند پژوهش‌سراها، اردوگاه‌ها، خانه‌های فرهنگ، کتابخانه‌های عمومی، نمایشگاه‌ها و موزه‌های تخصصی علوم و فناوری، مراکز کارآفرینی، ورزش‌گاه‌ها و سایر مراکز مشابه و برقراری تعامل اثربخش مدارس با این محیط‌ها، با رعایت اصل غنی‌سازی محیط مدرسه با همکاری سایر دستگاه‌ها.»

مقصود قانون‌گذار از این مصوبه، ایجاد تنوع و بسترسازی برای همکاری‌های چندجانبه در راستای غنی‌سازی محیط مدرسه است. کتابخانه‌های عمومی به عنوان بخشی از این راهکار، نشان‌دهنده نگاه واقع بینانه تدوین‌کنندگان سند است که دلایل آن در ادامه اشاره شده است. 

همانگونه که اشاره شد، طبق سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، مدارس از یک سو باید به تاسیس و تجهیز کتابخانه‌های مدارس اهتمام بورزند، از سوی دیگر، همکاری با کتابخانه‌های عمومی را در دستور کار جدی قرار دهند. در این میان، نگاه درازمدت وزارت آموزش و پرورش باید، احیای کتابخانه‌های مدارس و الگوگیری از نمونه موفق به ویژه در بین مدارس غیر انتفاعی است که کتابخانه‌های مجهزی را تدارک دیده و از نیروی انسانی متخصص برای مدیریت این کتابخانه‌ها استفاده می‌کنند. نکته جالب این است که کیفیت بروندادهای این مدارس به لحاظ شاخص‌های مختلف نسبت به مدارس دیگر در سطح بهتری قرار دارند.

مهمترین تکته در احیای کتابخانه‌های مدارس، احیای پست کتابدار و به‌کارگیری نیروهای متخصص در کتابخانه‌های مدارس است. با وجود رشته دانشگاهی کتابدار کودک و نوجوان با دو گرایش در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری (گرایش کتابخانه‌های مدارس و گرایش کتابخانه‌های عمومی) و همچنین وجود بستر مناسب در گروه‌های علم اطلاعات و دانش‌شناسی کشور برای تربیت نیروهای کیفی و مستعد، در صورتی که در وزارت آموزش و پرورش اراده و عزم جدی وجود داشته باشد. 

* کتابخانه‌های عمومی: راه‌حلی واقع‌بینانه

در کنار برنامه‌ریزی وزارت آموزش و پرورش برای احیای کتابخانه‌های مدارس و پست کتابدار، طبق مفاد سند تحولی بنیادین در آموزش و پرورش، ارتباط مدارس با کتابخانه‌های عمومی به عنوان یک راه‌حل ملی و واقع‌بینانه قابل بهره‌برداری است. همانگونه که در بیانیه انجمن ارتقای کتابخانه‌های عمومی ایران به مناسبت بازگشایی مدارس در مهرماه سال ۱۳۹۷ ذکر شد، قریب ۱۰۰۰۰ کتابخانه عمومی به شکل‌های مختلف (کتابخانه‌های عمومی زیر نظر نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، سازمان‌های مذهبی مانند آستان قدس رضوی و نظایر آن، کتابخانه‌های شهرداری در برخی از شهرهای بزرگ، کتابخانه‌های مساجد و غیره) در کشور وجود دارد. برنامه‌ریزی رسمی برای برقراری ارتباط بین کتابخانه‌های عمومی و مدارس می‌تواند بخشی از مشکل نبود کتابخانه‌های مدارس را برطرف کند. 

* پشتیبانی‌های انجمن ارتقای کتابخانه‌های عمومی ایران

انجمن ارتقای کتابخانه‌های عمومی ایران در چهار سطح می‌تواند به وزارت آموزش و پرورش در اجرای این بخش از سند تحول بنیادین آموزش و پرورش کمک کند:

۱. ایفای نقش تسهیل‌گر و رابط برای برقراری رابطه بین مدارس و کتابخانه‌های عمومی در سراسر کشور.

۲. کمک به تامین نیروی انسانی متخصص مورد نیاز کتابخانه‌های مدارس از طریق برگزاری دوره‌های کوتاه‌مدت و ایجاد شبکه ارتباطی وسیع برای به‌کارگیری نیروهای داوطلب از بین دانش آموختگان، والدین دانش آموزان و سایرین.

۳. کمک به ساخت و تجهیز کتابخانه‌های مدارس از طریق شبکه ارتباطی انجمن در سطح ملی

۴. ارائه خدمات مشاوره‌ای در ساخت، تجهیز، اداره و ارزیابی کتابخانه‌های مدارس

* نکته پایانی

دانش‌آموزان امروز، مدیران، دست‌اندرکاران، تصمیم‌گیران و به معنای واقعی کلمه نیروی انسانی سال‌های آتی کشور هستند. نحوه نگاه ما به تعلیم و تربیت آنها تعیین‌کننده نوع عملکرد آنها در وظایف محوله از سطح فردی تا ملی خواهد بود. براساس نتایج تحقیقات متعدد در سطح ملی و بین‌المللی و همچنین آموزه‌های دینی ما آنچه در دوران خردسالی در ذهن بچه‌ها شکل می‌گیرد، تعیین‌کننده خطوط آتی زندگی فردی و اجتماعی اوست. کتابخانه‌های مدارس نقش تعیین کننده‌ای در شکل‌گیری روحیه پژوهشگری، خلاقیت و ارتقای افق دید دانش‌آموزان امروزی و مدیران و دست‌اندرکاران آتی کشور دارند. 

عدم توجه به نقش کتابخانه‌های مدارس و عدم بهره‌برداری از تجربیات مفید موجود در کشورهای پیشرفته ممکن است، چرخه معیوب آموزش تک بُعدی را در نظام آموزشی کشور نهادینه کند. با توجه به تاکید موکد سند تحول بنیادین آموزش و پرورش به مقوله تاسیس و تجهیز کتابخانه در مدارس، بهره‌برداری از ظرفیت کتابخانه‌های عمومی کشور و وجود پتانسیل عظیم به لحاظ نیروی انسانی متخصص علم اطلاعات و دانش‌شناسی در سطح کشور در این زمینه و اعلام آمادگی همه‌جانبه انجمن ارتقای کتابخانه‌های عمومی برای ایفای نقش تسهیل‌گری در این زمینه به نظر می‌رسد، مانع جدی برای اجرایی‌سازی این بند مغفول مانده و موثر از سند تحول وجود ندارد. امیدواریم با همکاری و همدلی همگانی، شاهد روزی باشیم که هیچ شهر، روستا یا مناطق عشایری در کشور بدون مدرسه مناسب و هیچ مدرسه‌ای بدون کتابخانه مجهز با نیروی متخصص وجود نداشته باشد و این امر به‌راحتی امکان‌پذیر است.»