به گزارش ثریا سیروس امیدوار عضو هیئت علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی و پژوهشگر حوزه عدالت در نظریهها و سیاستهای اقتصادی یادداشتی با عنوان عدالت علوی؛ عدالت رالزی نوشته که در ادامه از نظر شما می گذرد:
فَالحَقُّ اَوسَعُ الاَشیاءِ فیِ التَّواصُفِ وَ اَضیَقُها فیِ التّناصُف.
در این نوشته تلاش میکنم تا به کوتاهی، نکاتی در مورد عدالت علوی و عدالت رالزی بیان کنم. اگر از عنوان نوشته شروع کنیم، اولین نکته قابل تأمل این است که این عبارت از عبارات آغازین خطبه ۲۱۶ نهجالبلاغه است، خطبهای که امیرالمؤمنین(ع) آن را در صحرای صفین و در شرایط جنگی ایراد کرد. معمولاً در چنین شرایطی انتظار بر این است که فرمانده، عمدتاً از حقوق خود و تکالیف سربازان سخن بگوید؛ ولی واقعیت آموزنده این است که امیر عدالت؛ حتی در شرایط دشوار عداوت نیز، حرمت عدالت را فرو نگذاشته و از همان ابتدای خطبه، بلافاصله بعد از بیان حق والی بر مردم، از حقوق مردم بر والی و تکالیف والی در قبال مردم سخن میگوید. این خطمشی عدالتخواهانه از آغاز تا انجام خطبه دنبال میشود و البته از کسی که نه تنها در صحنه نبرد جهاد اصغر و در مصاف تن به تن با پهلوان عرب، بر وی ظفر مییابد؛ بلکه متعاقب آن و در واکنش به آب دهان انداختنِ پهلوان مغلوب بر صورتش؛ یعنی در صحنه نبرد صعبتر جهاد اکبر و در مصاف نفس اماره خودخواه با نفس تعالیطلب عدالتخواه نیز میتواند به پیروزی عظیمتری نائل شود، جز این انتظاری نیست[۱].
البته قبلاً در این سلسله مباحث، تقابل بین خودخواهی و عدالتخواهی با استفاده از نظریه عدالت رالز نیز بررسی شده است. بحث شد که اولاً میل به خودخواهی[۲] و میل به عدالتخواهی، دو میل اساسی در وجود ما آدمیان هستند، ثانیاً این دو میل، امیالی ناسازگارند، ثالثاً گریزی از انتخاب بین این میل وجود ندارد؛ به عبارت دیگر هر یک از ما به منزله یک موجود اخلاقی مستقل که هم حق تصمیمگیری داریم و هم در مقابل تصمیم خود مسئولیم، از انتخاب بین خودخواهی و عدالتخواهی ناگزیریم.
برای تشریح بیشتر تقابل بین خودخواهی و عدالتخواهی در دو سنت عدالت علوی و عدالت رالزی و مقایسه این دو سنت، میتوان از عبارت منقول از امیرالمؤمنین(ع) استفاده کرد. میتوان گفت مضمون عبارت مذکور این است که ما انسانها در مقام نظر و هنگام توصیف حقوق انسانیمان برای یکدیگر[۳]، قلمرو این حقوق را بسیار سخاوتمندانه برای یکدیگر به تصویر میکشیم؛ ولی در مقام عمل و هنگام ادای تکالیف خود در قبال یکدیگر؛ یعنی رعایت حقوق یکدیگر، چه بسا بسیار با خست عمل کنیم. اگر آن سخاوت در نظر و این خست در عمل را به منزله امور واقع بپذیریم، این پرسش مهم قابل طرح است که چگونه میتوان این دوگانگی را تبیین کرد؟
دو پاسخ مختلف برای این پرسش قابل تصور است. پاسخ اول این است که خیل کثیری از ما انسانها، اساساً در انتخاب بین خودخواهی و عدالتخواهی، به طور کم یا بیش آگاهانه، خودخواهی را برگزیدهایم و از این رو شعارهای عدالتخواهانه این گروه از ما انسانها، صرفاً نوعی ریاکاری است. اگر چنین باشد این پرسش اساسی برای انسانهای عدالتخواه نیز قابل طرح است که آیا راهی وجود دارد که به آن طریق بتوانند گروهی از ما انسانها که به هر دلیل یا علتی، خودخواهی را برگزیدهایم، عقلاً و اخلاقا قانع شویم تا در این انتخاب اخلاقی اساسی خود تجدید نظر کرده و عدالتخواهی را بر خودخواهی ترجیح دهیم؟ در اینجا مجال پرداختن به این پرسش نیست[۴].
پاسخ دوم این است که حتی اگر همه ما انسانها عدالتخواهی را بر خودخواهی ترجیح داده باشیم، ممکن است بر سر معنای عدالت و مصادیق آن، که خود محصول نظریهپردازیهای مختلف در مورد ایده عدالت هستند با هم اختلافنظرهای اساسی داشته باشیم. آنچه در این باره میتوان گفت این است که گرچه نظریههای عدالت مختلفی وجود دارد؛ اما میتوان ادعا کرد این نظریهها به دو نظریه عدالت مطلوبیتگرایِ مبتنی بر اصالت جمع اخلاقی و نظریه عدالت به مثابه انصاف رالز که مبتنی بر اصالت فرد اخلاقی است قابل تحویل هستند. تاکنون در نوشتههای نشر یافته در این کانال، در دفاع از این ادعا نکاتی مطرح شده است و در ادامه نیز نکات بیشتری بحث خواهد شد. از جمله از این ادعا نیز دفاع شده است که از بین این دو نظریه، نظریه عدالت به مثابه انصاف رالز عقلاً و اخلاقاً قابل دفاعتر است.
اما چه ارتباطی بین دو ایده عدالت و انصاف نزد امیرالمؤمنین(ع) و رالز وجود دارد؟ آیا نمیتوان گفت که این دو ایده نزد این دو، صرفاً در لفظ و نه در معناست که با هم اشتراک دارند؟ در پاسخ میتوان گفت که گرچه چندین مطالعه در مورد ایدههای امیرالمؤمنین(ع) و رالز در مورد عدالت و انصاف صورت گرفته است؛ اما به دلیل اهمیت این دو ایده، همچنان انجام پژوهشهای بیشتر در این مورد ضروری است. با وجود این تذکر دو نکته در اینجا ضروری به نظر میرسد. اولاً در اینجا منظور از عدالت، عدالت اجتماعی است نه عدالت فردی؛ یعنی عدالت به منزله یک فضیلت نهادهای اجتماعی و نه به منزله یک فضیلت فردی مورد بحث است. شاید رایجترین معنای عدالت فردی در مقایسه با عدالت اجتماعی، فضیلت توانایی یک فرد در هماهنگسازی بین قوای مختلف نفسش باشد، معنایی که ظاهراً در اندیشههای فیلسوفان یونان باستان و بویژه در انسانشناسی افلاطون ریشه دارد. از این رو به نظر میرسد وقتی امیرالمؤمنین(ع) نیز در حدیث معروفِ «العدل سائس العام و الجود عارض الخاص» با تذکر این نکته که عدل سیاستگزار عام است و جود عارضهای موردی است، نه تنها به عدالت به منزله یک فضیلت نهادی و نه فردی اشاره میشود بلکه در زمینه سیاستگزاری اجتماعی آن را بر جود که یک فضیلت فردی است ترجیح میدهد.
ثانیاً گرچه با قطعیت میتوان گفت که معانی، مبانی و اهداف عدالت اجتماعی نزد امیرالمؤمنین(ع) و جان رالز یکسان نیستند اما شاید با همان قطعیت نیز بتوان گفت که عدالت اجتماعی نزد این دو صرفاً مشترک لفظی نبوده، بلکه به لحاظ معنایی، اشتراکاتی نیز قابل شناسایی است، به ویژه میتوان ادعا کرد که هر دو بر ایده انصاف بنا میشوند. در توضیح مطلب میتوان گفت که طبق یک درک شهودی، انصاف به این معنی است که یک فرد بتواند خود را به جای دیگر تصور کند تا به این طریق بتواند با درک جایگاه وی، از فقط خود را دیدن و دیگری را ندیدن فاصله بگیرد. مثلاً یک فرد ثروتمند بتواند با فقیر تصور کردن خود، وضعیت یک فرد فقیر را درک کند؛ البته کمتر از یک فرد فقیر خواسته میشود تا خود را در وضعیت یک فرد ثروتمند تصور کرده تا به این طریق حال ثروتمندان را درک کند! ولی ما انسانها تا چه حد قادریم از وضعیتی که چه بسا از بدو تولد با آن خو کردهایم، حتی در عالم ذهن فاصله بگیریم؟ رالز معتقد است که ما انسانها با استفاده از قدرت تخیل خلاقمان میتوانیم خود را در چنین وضعیتی که وضعیت اولیه فرضی[۵] مینامد تصور کنیم. در این وضعیت اولیه فرضی فرض میشود که افراد آزاد، عاقل و اخلاقاً برابر، از ورای یک حجاب جهل[۶]، از بین اصول عدالتی که بر اساس نظریههای مختلف اخلاقی از قبیل شکلهای مختلف مطلوبیتگرایی، خودخواهی و عدالت به مثابه انصاف به آنان پیشنهاد شده است، گزینش میکنند. نقش عمده اصول عدالت نیز این است که بر مبنای آنها بتوان ساختار اساسی یک جامعه را تنظیم کرد. رالز استدلال میکند که با فرض قرار گرفتن چنین افرادی در چنین وضعیتی، این افراد دو اصل عدالت پیشنهادی وی را خواهند پذیرفت. وی پس از پالایش صورتبندی مقدماتی اصول عدالت، صورتبندی نهایی این دو اصل، همراه با ترتیب اولویتشان را چنین بیان میکند:
۱) هر شخص باید یک حق برابر نسبت به گستردهترین نظام کامل آزادیهای اساسی برابر، سازگار با یک نظام آزادی مشابه برای همگان داشته باشد. (اصل آزادیهای برابر)
۲) نابرابریهای اجتماعی و اقتصادی باید به نحوی سازماندهی شوند که این نابرابریها هم:
الف) بر اساس شرایط تساوی منصفانه فرصت، به مناصب و مقامات در اختیار همگان، منسوب باشند.
ب) بیشترین برخورداری را نصیب محرومترین افراد کنند، که با اصل پساندازهای عادلانه سازگار باشد، (اصل تفاوت)
بنابراین رالز در نظریه عدالت خود، اصل آزادیهای برابر را بر اصل تساوی منصفانه فرصت و اصل اخیر را نیز بر اصل تفاوت، اولویت میبخشد. میتوان گفت که از نظر رالز، اصل آزادیهای برابر به معنای آزادی انتخاب برای همگان و نه فقط برای قلیلی از نخبگان، بنیادیترین حق همه انسانهاست و بنابراین شرط لازم برای تحقق عدالت است. البته این اولویتبخشی به آزادی به این دلیل پیشنهاد میشود تا هم امکان تعارض نظری منتفی شود و هم در هنگام عمل به کمک اولویتبندی این اصول بتوان تصمیمگیری کرد.
با این توضیحات، اکنون این پرسش برجستهتر میشود که آیا عدالت علوی و عدالت رالزی با هم سازگارند یا خیر؟ به عبارت دیگر میتوان بدون دچار شدن در تعارضات عقلی و اخلاقی، تفسیری سازگار از این دو ارائه کرد؟ در نوشتههای بعدی به نکات بیشتری در این مورد اشاره خواهد شد.
[۱] - مولانا جلال الدینِ سنی مذهب اشعری مرام که مذهب و مرام واقعی وی، عشق به تمام نیکیها و نیکوکاران بود، داستان توامان این دو جهاد اصغر و اکبر را با عنوان «خدو انداختن خصم در روی امیرالمومنین علی کرّم الله» به زیبایی هر چه تمامتر و با تجلیل بلیغِ از فضایل امام اول شیعیان در دفتر اول مثنوی میآورد و به این طریق، قرنها قبل از رواج رواداری در جهان مدرن، جایگاه خود را به منزله یک مدرّس راستین مدرسه تسامح و تساهل، نه تنها برای تمامی مسلمین؛ بلکه برای همه انسانها تثبیت میکند.
[۲] - گرچه برای لفظ خودخواهی معانی مختلفی قابل تصور است میتوان طبق یک تصور رایج خودخواهی را به این معنا گرفت که فرد آنچه را که به هر دلیل یا علتی حق خود محسوب میکند، حق انسانهای دیگری محسوب نکند.
[۳] - توجه کنیم که تواصف و تناصف هر دو از باب تفاعل هستند و این باب برای بیان عمل متقابل بکار میرود؛ یعنی در عبارت مورد بحث، به ترتیب به معنای حق را برای یکدیگر توصیف کردن و نسبت به یکدیگر انصاف داشتن هستند، معنایی که در برخی ترجمهها چندان به آن توجه نشده است.
[۴] - در مقالهای با عنوان «تبیینی اقتصادی- فلسفی از جایگاه خودخواهی و عدالت خواهی در نظریه مصرفکننده از منظر نظریه عدالت رالز» که در فصلنامه پژوهشنامه اقتصادی، سال هفدهم، شماره ۶۷، زمستان ۱۳۹۶، صفحات ۱۸۸-۱۴۷ آمده است، به این پرسش و پرسشهای مرتبط با آن پرداختهام.
[۵] - hypothetical original position
امتیاز ویژه دانشجو معلمانی که زودتر از فارغالتحصیلی سرکلاس درس میروند
آخرین آمار توزیع کارت کنکور اعلام شد
برخی ابزارهای جاسوسی کنکور را در بدن کار گذاشتند/ داوطلبان کانالهای تقلب را ترک کنند
کنکوریها اضطراب نداشته باشند/ فرصت جبران وجود دارد
فهرست دانشگاههای خارج از کشور مورد تایید وزارت بهداشت اعلام شد
نتایج اولیه کنکور ۱۴۰۳ نیمه مرداد اعلام می شود
اختصاص 10 امتیاز رتبهبندی به 5709 دانشجومعلم دانشگاه فرهنگیان
کتاب «اُمّ علاء» در نمایشگاه کتاب عرضه میشود
تمهیدات لازم برای کنکور ۱۴۰۳ اندیشیده شد
رقابت کنکور ۱۴۰۳ با آزمون علوم ریاضی و علوم انسانی آغاز شد
جزییات آزمون اختصاصی پذیرش دانشجو – معلم در کنکور ۱۴۰۳
اینترنت در زمان برگزاری نوبت اول کنکور ۱۴۰۳ قطع نمیشود
مراسم تقدیر از دست اندرکاران جشنواره جایزه ملی ثریا برگزار شد
60 درصد پروژهای مدرسهسازی در حال ساخت با مشارکت مردم است
منتخبین فرهنگی مجلس حضور در کمیسیون آموزش را در اولویت قرار دهند
مراقبت کنید تا اخلال و مشکلی در برگزاری کنکور سراسری رخ ندهد
ایجاد زیرساخت هوشمند رصد رشته مقاطع و رشته محلهای علوم پزشکی
پیگیر اجرای هدفمندسازی یارانههای دانشجویی در سال جدید هستیم
بیش از ۸ هزار عضو هیات علمی خانم در دانشگاهها فعالیت میکنند
ساعت ۱۲ امشب آخرین فرصت دریافت کارت ورود به جلسه کنکور ۱۴۰۳
نسلکُشی در فلسطین قلب همه بشریت را به درد آورده است
خبر خوش وزیر علوم برای اعضای هیأت علمی در شرف بازنشستگی
مراد صحرایی : ۱۰۰۰ هنرستان جدید در کشور ساخته می شود
از موج متلاطم بیثباتی مدیریتی تا بودجه دولتی؛ دلایل عدم اجرای ناکافی سندتحول بنیادین
پژوهشهای چراغ خاموش امنیت ایران را رقم زد
تظاهرات دانشجویان آرژانتین در پی کاهش ارائه آموزش عالی دولتی
کتابی که برای آشنایی با افغانستانیها باید خوانده شود
رییس سازمان بسیج اساتید: ۵۰ بسته سیاستی به مسئولان ارائه شد
پویش سلامت دهان و دندان ۱۷ تا ۱۹ اردیبهشت برگزار میشود
آییننامه مدرسه تراز سند تحول بنیادین نهایی شده است
امضای تفاهمنامه فیمابین وزارت آموزشوپرورش و سازمان نظام پزشکی کشور
آخرین محور رویداد من یک دانشآموزم با نام «امام مهربانی کلید خورد
ثبت سفارش کتابهای درسی آغاز شد
فراخوان ششمین دوسالانه بینالمللی کارتون کتاب منتشر شد
ورود مسافر و مهتاب با فرقه خودبینان به کتابفروشیها
امروز، آخرین مهلت توزیع کارت کنکور/ آغاز رقابت داوطلبان از فردا
آکادمی ورزش و تندرستی دانشگاه علامهطباطبائی راهاندازی شد
کنترل دانشجویان حامی فلسطین به شهردار نیویورک رسید
هشدار پلیس فتا به کنکوریها درباره تبلیغات فروش سوالات کنکور و تجهیزات تقلب
مجموعه شعر طنز دیزی در پنت هاوس منتشر شد
دانشمندان قلب ماه را دیدند+عکس
دانشگاه علامهطباطبایی میزبان ۱۵ هزار و ۳۰۵ داوطلب کنکور سراسری
انقلابی بزرگ در صنعت ترانزیت و موتورهای دیزلی اتفاق افتاد
هزینه نگهداری از خودروهای لوکس آمریکایی چقدر است؟
پیشفروش شنل نامرئی کننده آغاز شد+عکس
ورود قدرتمندترین گوشی نوبیا به بازار
دانشمندان تعداد جهانهای موازی را اعلام کردند
بدون نیاز به اینترنت با واتساپ فایل منتقل کنید
حمایت دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی از طرح های فرهنگی
تعلیم و تربیت اولویت اصلی شورای عالی انقلاب فرهنگی است
جذب هیات علمی با مدرک دکتری در دانشگاه فنی و حرفه ای لغو شد
نتیجه آزمون سازمان راهداری اعلام شد
نحوه محاسبه شهریه مدارس از راه دور
سهم دانشآموزان مناطق محروم برای ورود به مدارس خاص باید بیشتر شود
مهلت ثبتنام آزمون سنجش شایستگیهای فنی وحرفهایها تا نهم اردیبهشت
آغاز پذیرش دانشجوی دکتری بدون آزمون در دانشگاه آزاد
هیچ دانشگاهی محدودیتی را برای جذب اساتید ایجاد نمیکند
جشنواره امامت و مهدویت در دانشگاه آزاد اسلامی برگزار می شود
نتایج آزمون جشنواره سراسری قرآن و عترت (ع) دانشجویان اعلام شد
لغو جایزه انجمن قلم آمریکا» در پی تحریم نویسندگان
برخی اختیارات را باید به مدارس تفویض کنیم
زندهگیری مار افعی در یک مدرسه
آغاز ثبت سفارش کتابهای درسی سال تحصیلی جدید
سخنان شهید بهشتی درباره نماز در بیست و هفت جمله منتشر شد
مواجههای نامتعارف با منطق هگل در کتابفروشیها
دانشجویان سراسر کشور به المپیاد ورزشهای فناورانه دعوت شدند
بررسی تأثیرپذیری الکترومغناطیسی تقویت کنندههای توان کاربردی در تجهیزات مخابراتی
اقدامات دانشگاه جامع در راستای گسترش عفاف و حجاب
تغییر شیوهنامه صلاحیت علمی اساتید دانشگاههای علوم پزشکی
آمار داوطلبان کنکور به تفکیک استانها اعلام شد
کدام واحدهای دانشگاه آزاد در زمان برگزاری کنکور تعطیل هستند؟
کاهش رغبت پسران به دانشگاه؛ شخصیت کاریکاتوری آموزش عالی یا افزایش مهارتمحوری؟
هشدار دانشگاه پیام نور به متقاضیان فراگیر ارشد/ مجوز ثبتنام به موسسات ندادیم
چاپ یکرمان پلیسی دیگر از فردریک دار/آموزش آدمکشی در بازار نشر
آمار داوطلبان نوبت اول کنکور سراسری ۱۴۰۳ به تفکیک استانهای کشور
هفدهمین آزمون پذیرش دانشجوی پزشکی از لیسانس تیرماه برگزار میشود
با تخلفات کنکوری و مجازات های آن آشنا شوید
زیبایی جانوران در کتابفروشیهای ایران
صدور کارنامه تربیتی برای دانشآموزان از سال تحصیلی جدید
کسر مقرری ماه اول از دانشجومعلمان بر اساس کدام قانون است؟
بن سلمان از ساخت پروژه بلندپروازانهاش منصرف شد
یک صفحه جدید به واتساپ اضافه میشود+عکس
نمونه ایرانی پدافند ضدهوایی که مشابه روسی است+عکس
سیاره بیگانه بنفش رنگ میزبان بیگانگان فضایی
ناسا برای بازگشت از سیاره سرخ دست به دامن ایلان ماسک شد
رونمایی از سریعترین مرسدس بنز AMG+عکس
دانشمندان قلب ماه را دیدند+عکس
پیشفروش شنل نامرئی کننده آغاز شد+عکس
رفع مشکل بزرگ آیفون که سال ها ذهن کاربران را مشغول کرده بود+عکس
قدرتمندترین پهپاد ایرانی که در اوکراین معروف شده+عکس
باتری این ریزسیاهچاله فضایی میتواند انرژی چند نسل یک خانواده را تامین کند
علت فیلتر دسکورد اعلام شد
ورود قدرتمندترین گوشی نوبیا به بازار
برای اولین بار اشعه ایکس برآمده از اتمها کشف شد
انقلابی بزرگ در صنعت ترانزیت و موتورهای دیزلی اتفاق افتاد
اخراج کارگران تسلا و پرداخت پاداش هنگفت به ایلان ماسک
چین جنگندههای رادارگریز F۲۲ آمریکا را فلج کرد+عکس
پدافند ضدهوایی ایران که شبیه اس ۳۰۰ روسیه است+عکس
جاسوس همهفن حریف اوکراینیها که در جنگ با روسیه به کمکشان میآید
هزینه نگهداری از خودروهای لوکس آمریکایی چقدر است؟
رئیس دانشگاه علم و صنعت ایران استعفاء کرد
سریع ترین موشکهای مافوق صوت در سال ۲۰۲۴ معرفی شدند+عکس
سعدی سخنگوی بینالمللی فرهنگ ایران است
نتایج اولیه آزمون استخدامی آموزش و پرورش اعلام شد
تشریح اقدامات حفاظتی سازمان سنجش در نوبت اول کنکور ۱۴۰۳
اعلام جزییات پذیرش بدون آزمون کارشناسی ارشد دانشگاه پیام نور
مهلت ثبت نام در آزمون فلوشیپ پزشکی سال ۱۴۰۳ دوباره تمدید شد
ورود «مهمان سرزده» به کتابفروشیها/یکقصه تصویری برای کودکان
دوربین بامزهای که بدون عکس گرفتن شما را شگفت زده میکند+عکس
ثبتنام وام شهریه آغاز شد
نظراتی که حاوی توهین یا افترا به اشخاص ،قومیت ها ،عقاید دیگران باشد و یا با قوانین کشور وآموزه های دینی مغایرت داشته باشد منتشر نخواهد شد - لطفاً نظرات خود را با حروف فارسی تایپ کنید.