به گزارش ثریا روزبه زارع، عضو هیأت علمی گروه غربشناسی پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در یادداشتی به علوم شناختی و چالشهایی که از ناحیه علم جدید برای اختیار انسانی پدید آمده پرداخته است؛
همه ما دارای این درک شهودی هستیم که دست کم برخی از افعالمان را با اراده و خواست خود انجام میدهیم یا از انجام برخی امور پیش رو، با خواست خود اجتناب میکنیم. به صورت ابتدایی به چنین برداشتی، بهرهمندی انسان از اراده آزاد یا اختیار میگوئیم. همین قائل بودن به اختیار انسانی، مبنای اصلی مسئولیت اخلاقی و توجیه کننده اموری نظیر امر و نهی اخلاقی یا حقوقی، وضع قوانین، نظام پاداش و مجازات، تربیت، دعوت دینی و… قرار میگیرد. از همین رو، بحث از اختیار انسانها، از دیرباز مورد توجه اندیشمندان قرار داشته و از جایگاه مهمی برخوردار بوده است.
از سوی دیگر، آموزه مختار انگاشتن انسانها از طرق متعددی به چالش کشیده میشود: ممکن است اعتقاد به اموری نظیر سرنوشت محتوم، علم پیشین و قطعی خداوند، شمول اراده و فاعلیت یا قدرت مطلق الهی، تحدیدی برای مختار دانستن انسانها در نظر گرفته شود؛ یا زمینههای وراثتی یا اثر محیط، محدود کننده آن تلقی شوند؛ یا قائل شدن به جبر اجتماعی و الزامات مربوط به جریان تاریخ یا زیربناهای اجتماع، جایی برای ارادههای فردی باقی نگذارد. در طول تاریخ اندیشه، اختیار انسانی توسط قائلین به همه امور فوق مورد انکار یا تردید جدّی قرار گرفته است.
به صورت سنتی و در مباحث فلسفی، قائل بودن به اختیار انسانی با سه چالش اصلی مواجه بوده است:
۱) سازگاری یا ناسازگاری اختیار با ضرورت علّی و متعیّن بودن همه امور بر اساس امور پیشین.
۲) اگر انجام فعل، با اراده یا خواستی که به آن تعلق میگیرد اختیاری میشود، خودِ همین اراده یا خواست، ارادی است یا خیر؟ اگر نباشد، عملی که اختیاری فرض شده بود، با یک واسطه از حیطه خواست و اراده فاعل خارج میشود و اگر ارادی باشد، نقل کلام به این اراده دوم میکنیم و سر از تسلسل درخواهیم آورد.
۳) سازگاری اختیار انسان با برخی صفات الهی مانند علم پیشین و تخلّفناپذیر، قدرت مطلق، شمول اراده الهی و… .
اما آنچه در این یادداشت مورد توجه است، چالشهایی است که از ناحیه علم جدید برای اختیار انسانی پدید آمده. علم جدید مرتبط با این مسئله، مجموعه «علوم شناختی» است. علوم شناختی، اصطلاحی برای «دانش ذهنشناسی» (دانشهای شناخت ذهن) است. این اصطلاح، که توسط اولریک نیسر [۱] انتخاب شده، به طور ساده به صورت پژوهش علمی درباره ذهن و مغز تعریف میشود. امروزه علوم شناختی، یکی از شاخههای علوم تجربی جدید محسوب میگردد. این رشته دانشگاهی، شاخهای میانرشتهای میباشد که از ادغام و هم افزایی رشتههای مختلفی مانند روانشناسی [تجربی-علمی]، فلسفه ذهن، عصبشناسی، زبانشناسی، انسانشناسی، علوم رایانه و هوش مصنوعی تشکیل شدهاست. این علم به بررسی ماهیت فعالیتهای ذهنی مانند تفکر، طبقهبندی و فرایندهایی که انجام این فعالیتها را ممکن میکند میپردازد. در واقع علوم شناختی به بررسی این مطلب میپردازد که ذهن چگونه از خود و جهان و جامعه شناخت پیدا میکند.
امروزه آزادی اراده انسان و حتی آگاهانه بودنِ اراده او، در جریان غالب علوم شناختی به رسمیت شناخته نمیشود. آنچه به نظر ما میرسد نقش تعیینکننده و اساسی در ایجاد افعال و رفتار ما دارد در واقع ندارد و آنچه جایگاهی در آگاهی ما ندارد علت اصلی افعال و رفتار ماست. بر این اساس، آنچه در آگاهی ما حضور دارد، یعنی میل آگاهانه، اراده، عزم و مانند آن در واقع علت انجام افعال و رفتار ما نیستند و این مغز و فرآیندهای ناآگاهانه مغز است که علت حقیقی افعال ما است. به طور کلی میتوان چالشهای علوم شناختی برای اختیار انسان را به دو دسته تقسیم نمود:
۱) دادههایی در عصبشناسی که نشان میدهد اراده ما، پیش از آنکه از آن آگاه شویم، از فعالیتهایی در مغز ناشی میشود.
۲) یافتههایی در روانشناسی که اعتبار ادراک اوّل شخص ما در ابتنای کار به اراده و خواستمان را به چالش میکشند.
بیتردید مؤثرترین فرد و آغازگر طرح آزمایشهای عصبشناختی علیه اراده آزاد، بنجامین لیبت [۲] است. شاید بتوان او را پدر نگاه تجربی و آزمایشگاهی در رد اراده آزاد در دوره جدید دانست. اما در حوزه روانشناسی تجربی، اگرچه شهرت و اثرگذاری مدعا مانند حوزه پیشین نیست، اما باز هم یک روانشناس شاخص با نام دنیل وگنر [۳] پیشروی طرح استدلالها و آزمایشهای خاص روانشناختی، علیه اراده آزاد است.
عصبشناسان دادههایی تولید کردهاند که نشان میدهد ما (که بنا بر پیشفرض علوم شناختی، یعنی مغز ما) پیش از آگاهی از انجام فعل، فرایند مغزی منجر به آن را آغاز میکنیم. در واقع فرآیند علّی منجر به فعل، پیش از تصمیم ما برای انجام آن آغاز میشود و نهایتاً و مستقل از تصمیم آگاهانه ما برای انجام فعل، به تحقق آن منجر میشود.
اما در حیطه روانشناسی، اگرچه به طور سنتی همواره ایدههایی مبنی بر حضور عوامل ناآگاهانه -همچون فرهنگ و عوامل اجتماعی یا عوامل ناخودآگاه روانشناختی- در شکلدهی به رفتار و افعال انسان وجود داشته که به نوعی آزاد بودن او در انجام افعالش را زیر سوال میبرده، اما مدعیات جدید روانشناختی، بر پایه آزمایشها و موقعیتهای جزئی و مشخصی هستند که بنا بر ادعا نشان میدهند، انسانها درک درستی از علت واقعی عملشان ندارند و برای مثال در موقعیتی که علت و عامل حقیقی یک فعل، شخص دیگری است به اشتباه خود را فاعل آن میدانند.
آنچه لیبت در آزمایشات خود نشان میدهد، این است که فعالیت نورونی معطوف به انجام فعل پیش از میل و تصمیم آگاهانه فرد برای انجام فعل شروع میشود و این شاهدی است بر اینکه این ما نیستیم که علت حقیقی انجام افعالمان هستیم؛ بلکه فعالیتهای ناآگاهانه مغزی علت اصلی و حقیقی انجام فعل هستند. بر این اساس، باور به اینکه اراده آگاه صرفاً «یک توهم ایجاد شده توسط مغز است» در میان عصبشناسان شناختی شهرت و گسترش یافته است.
پس از انتشار مقالات لیبت، جریان پرقوتی در حوزه علوم شناختی و عصبشناختی مبنی بر توهم بودن اراده آزاد شکل میگیرد و بسیاری از دانشمندان و فیلسوفان، بنابر نتایج آزمایشات لیبت، نتیجه میگیرند که اراده آگاهانه ما در واقع علت افعال ما نیست و هنگامی که اراده و تصمیم ما اساساً نقش علّی در انجام افعالمان نداشته باشد، به طریق اولی ما نسبت به افعالمان مختار و دارای آزادی اراده نخواهیم بود.
دنیل وگنر روانشناس اجتماعی در کتاب توهم اراده آگاه [۴] خود که در سال ۲۰۰۲ منتشر کرده، به سراغ مسئله علیت اراده آگاه رفته تا با روشی علمی و تجربی، اولاً قابل اعتماد بودن درک ما از عاملیت اراده آگاه و ثانیاً اصل علیت اراده آگاه نسبت به افعال و رفتارمان را بررسی کرده و به چالش بکشد. وگنر در این کتاب، مدعی است که اراده آگاه، یک توهم است. بدین معنا که تجربه و احساسِ آگاهانه اراده کردن یک فعل، شاهد مستقیمی برای اینکه فکر و اراده آگاهانه علت فعل است نخواهد بود. شیوه ورود او به این موضوع آنست که موارد متعددی که در آنها نسبت صادقی میان درک و احساس فرد از عاملیت اراده و واقعیت علّی آن برقرار نیست را نشان دهد و بنابراین موارد، نهایتاً نتیجه بگیرد که عاملیت اراده آگاه یک توهم است. ما شرایطی را ملاحظه کردهایم که توهم تجربه ارادی را نشان میدهند مواردی که افراد احساس میکنند فعلی را اراده کردهاند اما در واقع آن را انجام ندادهاند و هنگامی که احساس میکنند فعلی را اراده نکردهاند، اما در واقع آنها هستند که آن را انجام میدهند.
توجه به این نمونهها و آزمایشها، مقدمه رساندن وگنر به نظریه علیت ظاهری ذهنی هستند. ایده اصلی این نظریه آن است که آنچه ما از منظر اول شخصِ خود و به عنوان عاملیت اراده آگاهانه درک میکنیم، فاقد عینیت و واقعیت است. همچون زمانی که انسان سرابی میبیند و تصور میکند آب است اما در واقع چنین نیست. او معتقد است فرآیند ذهن که ایجاد تجربه ارادی میکند، میتواند کاملاً مجزای از فرآیند ذهن که عامل تحقق فعل است باشد. بنابراین، چنین نیست که آنچه درک اول شخص ما از عاملیت اراده آگاهانهمان را میسازد، عاملیت حقیقی ارادهمان نسبت به افعالمان باشد؛ بلکه مغز، از سویی فعلی را انجام میدهد و از سوی دیگر تجربه و تصور اول شخص ما را نسبت به انجام آن فعل شکل میدهد تا بدین ترتیب، خیال کنیم که انجام فعل نتیجه علّی اراده آگاهانه ما بوده است.
بنابر این، حل مسائل پیش روی اراده آزاد و اختیار انسان، علاوه بر بررسی مسائل سنّتی آن -که همانها هم در ادبیات معاصر تقریرهای جدید پیدا کرده- نیازمند به توجه جدی به مسائل برخاسته از حوزه علوم شناختی نیز هست. اهمیت این توجه، به خصوص با عنایت به جایگاه برجسته علم در زمانه حاضر، حالت مضاعف به خود میگیرد.
پی نوشت:
[۱] Ulric Neisser (۱۹۲۸-۲۰۱۲)
[۲] Benjamin Libet (۱۹۱۶-۲۰۰۷)
[۳] Daniel Wegner (۱۹۴۸-۲۰۱۳)
[۴] The Illusion of Conscious Will
منبع: خبرگزاری مهر
آغاز ثبتنام کلاس اولیها از فردا/ داشتن برگه سنجش سلامت شرط ثبتنام
نشریات دانشجویی توان نشر دستاوردهای علمی دانشگاهها را در سطح ملی دارند
اخذ مجوز دانشبنیان توسط یکی از شرکتهای شکلگرفته از سازمان جهاددانشگاهی صنعتی شریف
امیدواریم بتوانیم به رزیدنتها بالای ۲۰ میلیون تومان پول پرداخت کنیم
معدل سنی اعضای هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی؛ ۵۱ سال
دومین نشست مدیران امور دانشجویی دانشگاهها و موسسات آموزش عالی در اردیبهشتماه برگزار میشود
انتصاب رییس مرکز برنامهریزی راهبردی و توسعه منابع دانشگاه شریف
انتصاب رییس مرکز برنامهریزی راهبردی و توسعه منابع دانشگاه شریف
دانشجویان آزادیخواه حامی غزه را با شرایط ویژه پذیرش میکنیم
نتایج فراخوان جذب مدرس حقالتدریس دانشگاه علمی کاربردی اعلام شد
معرفی برندگان پولیتزر ۲۰۲۴ در بخش روزنامهنگاری و کتاب
دانش بنیانهای کرمانشاه؛ چشم به راهِ احداث شهرک فناوری
مهلت تغییر محل آزمون دانشجویان پیام نور تمدید شد
راهاندازی دوره ارشد زیست فناوری در دانشگاه تربیت مدرس
ابلاغ یک مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی از سوی رئیسی
آخرین مهلت ثبت نام در اولین المپیاد ورزشی فناورانه دانشجویی اعلام شد
شکستن حرمت معلم از هیچ شخصی پذیرفته نیست
ارائه یک ساعت مشاوره در مدارس به ازای هر ۱۲ دانشآموز
دستورالعمل اجرای اعطای پایههای استحقاقی اعضای هیات علمی
مشق خبرنگاری در کسوت دانشجویی/تیتر ۱۳؛ جشنوارهای برای ۳۷۰۰ عنوان نشریه دانشگاهی
نوجوانی که بعد از دعوا با نامادری، اقیانوسگَرد شد
نمایشگاه مجازی کتاب آغاز به کار کرد
انتصاب دبیرکل جدید اتحادیه انجمنهای اسلامی دانشآموزان
کارگروه تحقق فرامین رهبری در وزارت آموزشوپرورش تشکیل شد
در اردوهای فرهنگِ کار، دانشآموزان با نقش مهارتآموزی در بازار کار آشنا میشوند
کتاب قطعات موسیقی ابوالحسن صبا به چاپ دهم رسید
رازهای دوبلین در نمایشگاه کتاب رونمایی میشود
کاهش شدید دانشجو در موسسات غیرانتفاعی/ نگرانی از تعطیلی رشتهها
صد هزار نفر به جامعه معلمان اضافه خواهند شد
آغاز ثبتنام متقاضیان شرکت در آزمونهای نهایی برای ترمیم یا ایجاد سابقه تحصیلی
برگزاری اجلاس رؤسای دانشگاههای برتر ایران و روسیه به میزبانی دانشگاه تهران
علوم پایه نیازمند بودجه مناسب است/باید تصمیمات بزرگ گرفته شود
نخستین سکوی تامین مالی جمعی ارزی_ریالی کشور در اینوتکس ۲۰۲۴ رونمایی میشود
اعطای جایزه البرز دانشآموزی در آبان ماه
جهاد دانشگاهی دو هزار میلیارد تومان دانش تولید کرده است
برگزاری آزمون کارشناسی ارشد علوم پزشکی؛ ۱۰ و ۱۱ خرداد
دانشجویان دانشگاه کمبریج هم به جمع معترضان ضد رژیم صهیونیستی پیوستند
دانشگاه آزاداسلامی در همه استانها پروژه مسکن دارد
نتایج آزمون EPT اردیبهشت دانشگاه آزاد اعلام شد
نخستین نشریه نمایه شده ایران در مطالعات مدیریت معرفی شد
ضرورت شناسایی و تعریف فناوری نرم حلال
بورسیه دانشجویان اخراج شده از دانشگاههای آمریکا
انتشارات موزه انقلاب با ۴۷ اثر چاپ اولی به نمایشگاه کتاب میآید
افشای رازهای دوبلین در نمایشگاه کتاب تهران
خواسته اصلی دانشجویان آمریکایی و اروپایی، همبستگی با ملت فلسطین است
عدم استفاده بهینه از منابع موجب کاهش بهرهوری در دانشگاهها میشود
تلاش سیا برای دزدیدن زیردریایی هستهای
پیش بینی دانشمندان درباره مرگ زمین و پایان حیات
سدان ال ۹۰ هم بومی سازی شد+عکس
خودروی شیک خارجی که نوه پژو ۴۰۵ است+عکس
برگزاری آزمون میان دوره پیش کارورزی پزشکی؛ ۱۷ خردادماه
کشف اتفاقی یک شهاب سنگ در لرستان+عکس
دانشگاه تربیت مدرس در میان برترین دانشگاههای ایران در نظام رتبهبندی سکیمگو
تشکیل کارگروهی در وزارت آموزش و پرورش برای عملیاتی کردن فرامین رهبری
شبهات دانشآموزان زیاد اما عمق کمی دارد/ برنامهریزی برای اوقات فراغت تابستان دانشآموزان
نمایشگاه کتاب تهران متعلق به جریان فرهنگ و ادب کشور است
رمان تو خواب میکاییل هستی رونمایی میشود
برگزاری مسابقه رباتیک ورزشی در دانشگاه صنعتی امیرکبیر
رشتههای پزشکی براساس نیاز کشور و تعداد داوطلبین ساماندهی میشود
کمبود یک هزار عضو هیات علمی در دانشگاه فنی و حرفه ای
اجرای شیوهنامه نظام استاد شاگردی در دانشگاه آزاد اسلامی
جدول زمانبندی نقل و انتقال دانشجویان پزشکی/ آخرین مهلت ثبت نام
برای اولین بار در ایران آزمون بورسیه باهچه شهیر برگزار می شود
آگهی/ خرید بهترین تشک طبی
آزمون میان دوره پیش کارورزی پزشکی ۱۷ خردادماه برگزار میشود
شیوه نامه افزایش حقوق و دستمزد سال ۱۴۰۳ دانشگاه آزاد تشریح شد
۲۴۰ رشته محل دانشگاه آزاد در واحدهای بزرگ ادغام شد
شخصیت قصههای ایرانی بر روی پوستر نمایشگاه کتاب
شرایط دریافت وام دانشجویی چیست؟
افزایش حضور دانشگاههای ایرانی در رتبهبندی آسیایی تایمز ۲۰۲۴
کمبود ۷۰ هزار نیروی پرورشی و مشاور در مدارس
دولت سیزدهم مجدانه بهدنبال ارتقای منزلت و معیشت معلمان است
علوم پایه نیازمند بودجه مناسب است/باید تصمیمات بزرگ گرفته شود
شورای راهبردی دانشکده علوم خانواده درمسیر شکلگیری/برخی شخصیتهای حقوقی عضویت را نپذیرفتند
جذب سرباز امریه در سازمان جهاددانشگاهی صنعتی شریف
استقبال کم فرهنگیان از طرح بکارگیری دوباره بازنشستگان/ نرخ حقالتدریسها، علت عدم استقبال
حضور گروههای مردمی در فعالیتهای پرورشی
رایگان بودن مدارس سمپاد برای دانشآموزان ۴ دهک اول/ والدین تخلفات را اطلاع دهند
سرکوب دانشجویان آمریکایی حامی فلسطین با لابی رژیم صهیونیستی صورت میگیرد
نشریات دانشجویی روایتگر جنبشهای دانشجویی در حمایت از غزه باشند
بازسازی چهره زن عراقی ۷۵ هزار ساله با اسکن سه بعدی+عکس
سونی برای آدمها کولر همراه ساخت+عکس
دستور ساخت جت ۱۰۰ نفره در ایران صادر شد
نقشه آبی زمین پس از نیم قرن دوباره کشیده شد+عکس
تلاش سیا برای دزدیدن زیردریایی هستهای
بی ام و وانت اتوماتیک ضدخش تولید کرد+عکس
کشف اتفاقی یک شهاب سنگ در لرستان+عکس
سحابی خوش آب و رنگ کله ماهی در فضا ثبت شد+عکس
زیباترین کهکشان مارپیچی که با تسکوپهای آماتوری هم دیده میشود+عکس
اطلاعات فاش شده درباره پرچمداران ۲۰۲۴ هواوی +عکس
سدان ال ۹۰ هم بومی سازی شد+عکس
جزئیات هوش مصنوعی آیفون فاش شد
پیش بینی دانشمندان درباره مرگ زمین و پایان حیات
ژاپن به دنیال اینترنت نسل ششم است
فشارهای اتحادیه اروپا عملکرد اپل را تغییر داد
چینیها از کپی تسلا رونمایی کردند+عکس
۸۰۰۰ هزار سال پیش چگونه انسانهای اولیه به این غار تاریک در فرانسه رفتند
اسپاتیفای یکی از قابلیتهای خود را بیخبر پولی کرد
ناسا یک پیام از فضا در نزدیکی زمین دریافت کرد
ظاهر عجیب جدیدترین خودروی فراری با یک موتور ۱۲ سیلندر+عکس
۷۵ دانشگاه ایرانی در میان برترینهای آسیا در رتبهبندی تایمز
اقدامات وزارت بهداشت برای افزایش امید و انگیزه دستیاران پزشکی
دمای عجیب و غریب این سیاره گازی در فضا ثبت شد
شیوه صحیح امر به معروف و نهی از منکر مطابق با سیره امام صادق (ع)
اعلام جدیدترین نتایج اعتباربخشی دانشکدههای پزشکی کشور
آمار نهایی انتخاب رشته در آزمون دکتری سال ۱۴۰۳ اعلام شد
اعلام نتایج اولیه آزمون دستیاری پزشکی در نیمه دوم خرداد
مقایسه صحنه اعتراضات دانشجویی در ایران و آمریکا
ضرورت مشارکت ذینفعان حوزه علوم انسانی در تدوین سیاستها
به تشکلهای دانشجویی گرنت اعطا میشود
نظراتی که حاوی توهین یا افترا به اشخاص ،قومیت ها ،عقاید دیگران باشد و یا با قوانین کشور وآموزه های دینی مغایرت داشته باشد منتشر نخواهد شد - لطفاً نظرات خود را با حروف فارسی تایپ کنید.