به گزارش ثریا علی روشن در یادداشتی به معنا و مفهوم توکل پرداخته و نسبت آن را با دنیای امروز بررسی کرده است:

توکل به خدا از کلیدی‌ترین آموزه‌های دینی است. خداوند در قرآن کریم تأکید فراوانی بر مقوله توکل داشته است. آیه شریفه «و علی الله فلیتوکل المومنون »[۱] برای همه ما آشنا و پرکاربرد است. در روایات ائمه علیهم السلام نیز مفهوم توکل بسیار مورد توجه است. اما همین مفهوم که بسیاری آن را ساده می‌انگارند، در صورت داشتن برداشتی صحیح از آن، پاسخگوی بسیاری از معضلات فردی و اجتماعی خواهد بود.

رابطه توکل و ایمان

بسیاری گمان می‌کنند توکل صرفاً مفهومی اخلاقی است. اما حقیقت آن است که توکل بیشتر از آنکه به اخلاقیات مربوط باشد، ریشه در اعتقاد صحیح و راسخ به خالق هستی دارد. خداوند در آیه‌ای از قرآن فرموده است:

«وَ عَلَی اللَّهِ فَتَوَکَّلُوا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنین ‏»[۲] «اگر مؤمن هستید بر خدا توکل کنید»

این آیه به روشنی نشان می‌دهد ریشه توکل در ایمان به خداست. تا انسان شناخت حقیقی و درک عینی از خداوند نداشته باشد، توکل هیچ مفهومی نخواهد داشت. در واقع توکل به نوعی رشته میان اعتقادات شخص و اخلاق و رفتار اوست. کسی که واقعاً به خدا اعتقاد دارد، توکلش نیز بر خدا خواهد بود.

اهمیت توکل

روزی جبرئیل نزد رسول الله آمد و گفت: خداوند برای تو هدیه‌ای فرستاده که پیش از تو به کسی نداده است. پیامبر فرمود: آن هدیه چیست؟ جبرئیل گفت: صبر و رضا و زهد و اخلاص و یقین و هنوز یک چیز باقی مانده است که از همه اینها بهتر و بلکه اساس آنهاست و آن توکل است .[۳]

بر اساس این روایت بهترین چیزی که خداوند به بهترین بنده اش هدیه داده، توکل است و همین مقدار کافی است که انسان ارزش توکل را بفهمد. توکل در واقع ریشه و اساس همه اوصاف پسندیده اخلاقی است.

معنای توکل

در ادامه حدیث قبل پیامبر از جبرئیل پرسید: معنای توکل چیست؟ او گفت: توکل یعنی اینکه چهار چیز را بدانی:

۱. هیچ مخلوق نمی‌تواند هیچ ضرری به تو برساند.

۲. هیچ مخلوقی نمی‌تواند هیچ منفعتی به تو برساند.

۳. هیچکس نمی‌تواند چیزی را به تو بدهد.

۴. هیچکس نمی‌تواند چیزی را از تو منع کند. پس توکل یعنی به طور کامل از مخلوقات ناامید باشی و همه اعتمادت به خدا باشد.

همانگونه که از این روایت پیداست توکل به این معناست که انسان از اعماق قلب، خدا را سرچشمه همه خیرات و برکات بداند و هیچ چشم طمعی به مخلوق نداشته باشد. در روایت دیگری توکل چنین معنا شده است:

«توکل، دوری جستن و چشم پوشیدن از حول و قوه غیر خدا و انتظار کشیدن برای پیش آمدهای مقرر است ».[۴]

آثار فردی و اجتماعی توکل به خدا

توکل بر خدا آثار فراوانی در زندگی انسان‌ها دارد. نتیجه توکل این است که انسان علم و قدرت بسیار محدود خود را با علم مطلق و قدرت بی نهایت خداوند تضمین کند. در ادامه حدیث قبل جبرئیل می‌گوید:

«کسی که بر خدا توکل دارد چند ویژگی دارد:

۱. تنها برای رضای خدا کار می‌کند نه رضای مخلوقات خدا.

۲. هیچ امیدی به خلق ندارد و همه امیدش به خداست.

۳. از کسی غیر از خدا نمی ترسد.

۴. هیچ چشم نظری به مخلوقین ندارد.

تلاش و کوشش

یکی از مهم‌ترین آثار توکل بر خدا تلاش و کوشش است. توکل نه تنها عاملی برای نفی مسئولیت و تلاش نیست، که برعکس با گشودن چشم اندازی از امید و پیروزی با اتکا به قدرت بیکران الهی، به مؤمنین استواری و اراده پولادین می بخشد. انسان مؤمن اهل خستگی و تن پروری نیست، همانگونه که خداوند فرموده است:

«یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسیلَةَ وَ جاهِدُوا فی‏ سَبیلِهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُون ‏»[۵]

ای اهل ایمان! از خدا پروا کنید و دست‏آویز و وسیله‏ای برای تقرّب به سوی او بجویید؛ و در راه او جهاد کنید تا رستگار شوید.

آرامش روانی

اثر دیگر توکل برای انسان، ایجاد آرامش خاطر است. توکل سهم بسزایی در زدودن غم و غصه از انسان دارد. اگر نگاهی به زندگی امروزی بشر بیاندازیم می‌بینیم در بسیاری موارد اضطراب‌ها و استرس‌ها با توکل ازبین می‌رود. توکل به انسان قدرت تصمیم گیری و اقدام و شهامت مقابله با سختی‌ها می‌دهد و بیم از شکست و ناکامی را از دل می زداید. در روایتی آمده زمانی که تصمیم گرفتند حضرت ابراهیم را با منجنیق در آتش بیاندازند، جبرئیل نزد او آمد و گفت:

«آیا کمک می‌خواهی؟ ابراهیم فرمود: از تو نه. جبرئیل گفت: پس از خدا بخواه. ابراهیم فرمود: علم خدا به حال من کافی است .»[۶]

مسئولیت پذیری و تعهد اجتماعی

انسان متوکل تنها در برابر خدا احساس مسئولیت می‌کند، اما در اسلام، عبادت و تقرب به خدا، در عبادات فردی خلاصه نمی‌شود، بلکه انجام مسئولیت‌های اجتماعی از جمله احسان و خدمت به بندگان خدا از بهترین عبادت‌ها محسوب می‌شود. امام صادق علیه السلام می‌فرماید:

«اگر تلاش کنم حاجت برادر دینی خودم را بر آورم نزد من محبوب‌تر از این است که هزار بنده آزاد کنم و هزار اسب را با زین و لگام در راه خدا به جبهه جنگ روانه نمایم .»[۷]

انسان متوکل در جهت ارتقا زندگی مادی و معنوی جامعه و پیشرفت اخلاق و معنویت و کاهش ناهنجاری‌ها و معضلات اجتماعی خود را مسئول می‌داند.

پی نوشت:

[۱] توبه، آیه: ۵۱.

[۲] مائده، آیه: ۲۳.

[۳] معانی الأخبار، شیخ صدوق، ص: ۲۶۱.

[۴] مختصرالبصائر، حسن بن سلیمان حلی، صفحه ۳۶۳.

[۵] مائده، آیه: ۳۵.

[۶] بحارالانوار، ج ‏۶۸، ص ۱۵۵.

[۷] الکافی، ج ‏۲، ص: ۱۹۲.