پیتر آدامسون ـ فیلاسافی نَو — شاید تصور کنید که معنای شکاکیت فلسفی را میدانید. معمولاً شکاکیت فلسفی را به دکارت برمیگردانند، که در تأملات (۱۶۴۲) این پرسش را مطرح کرد که آیا اصلاً چیزی هست که بتواند در موردش کاملاً یقین داشته باشد یا نه. چنان که همه میدانند، او گفت چنین چیزی وجود دارد: او نمیتواند دربارۀ وجودداشتن خودش هیچ شکی داشته باشد. اما دکارت ابتدا به سناریوهای شکاکانۀ افراطی مشغول شد، مخصوصاً اینکه دارد خواب میبیند، یا شاید «شیطان فریبکاری» باورهای غلطی را در او القا میکند که یقینی به نظر میآیند. معروفترین شکل پذیرش این نوع از شکاکیت در فرهنگ عامه فیلم «ماتریکس» (۱۹۹۹) ساختۀ برادران واچوفسکی است، که به شما میگوید ممکن است فقط مغزی در یک خمره باشید یا، به عبارت دقیقتر، کیانو ریوز در یک خمره. شکاکیت دکارتی باورهای ما را در برابر آزمونی سخت قرار میدهد، با این امید که دست آخر بتواند باورهایی را بیابد که بتوانند از این چالش سربلند بیرون بیایند.
اما دربارۀ این تصویر اینقدر مطمئن نباشید. از یک طرف، این نوع از شکاکیت پیش از دکارت پدیدار شده است. برای نمونه آن را نزد نیکلاس اوترکورتی میبینیم که متفکری در قرن چهاردهم میلادی بود و قصد داشت در آن زمان فلسفۀ مدرسی ارسطویی را به چالش بکشد. او میگفت میتوان به یقین مطلق رسید، اما فقط دربارۀ چیزهای بسیار معدودی. صورت اعلای یقین را میتوان در «اصل عدم تناقض» دید، که میگوید ممکن نیست یک گزاره و نقیض آن هر دو صادق باشند. نیکلاس نتیجه میگرفت که هر شناخت اصیلی باید این حد از یقینیبودن را داشته باشد. از این رو، شما تنها چیزهایی را میتوانید یقیناً بدانید که کذب آنها مستلزم نوعی تناقض باشد. برای نمونه، شما میتوانید یقیناً بدانید که مربع چهار ضلع دارد و انسان یک حیوان است، چون این چیزها بنا به تعریف درست هستند، اما شما نمیتوانید یقیناً بدانید که هر مربعی یا هر انسانی که به آن نگاه میکنید واقعی است، چون توهمیبودن آنچه میبینید مستلزم تناقض نیست. نیکلاس درنهایت نتیجه میگیرد که در اغلب موارد بیشترین کاری که از دست ما ساخته است رسیدن به باورهای ظنّی است، نه یقینی.
از طرف دیگر، حتی صورتهای قدیمیتری از شکاکیت نیز وجود داشته که بسیار متفاوت بودهاند. بزرگترین شکاک عصر کلاسیک یونان، سکستوس امپریکوس، در قرن دوم بعد از میلاد میزیست. از نظر او، این گفتۀ نیکلاس که میتوان به «باورهای ظنّی» رسید به معنای فاصلهگرفتن از شکاکیت اصیل است، و شکاکیت اصیل در نظر او یعنی «تعلیق حکم» دربارۀ همۀ باورهایمان. شیوۀ او این بود که همۀ استدلالها در هر دو طرف یک مسئلۀ موردمناقشه را روی هم میریخت و نشان میداد که استدلالهای له و علیه آن مسئله به «تکافؤ» میرسند. با این حال، سکستوس هرگز ادعا نمیکرد که همۀ مسائل حلنشدنیاند یا قطعاً بلاتکلیف میمانند، زیرا نمیخواست گرفتار این ادعای متناقض بشود که «یقیناً هیچ چیزی یقینی نیست». در واقع او سایرِ بهاصطلاح «شکاکان» را نقد میکرد، چون میگفتند «میدانند که هیچ چیز را نمیتوان دانست». از نظر او، اینان همانقدر از شکاکیت راستین دور بودند که رواقیان. فیلسوفان رواقی «بهنحو جزمی» از تعالیم ایجابی دفاع میکردند -برای نمونه از اینکه فضیلت خوب است یا خدا وجود دارد و مشیت خویش را اِعمال میکند- و این شکاکان نیز «بهنحو جزمی» از تعالیم سلبی دفاع میکردند، یعنی این ادعا که شناخت ناممکن است.
در همان قرن، نوع سومی از شکاکیت در هند نزد ناگارجونه فیلسوف بودایی دنبال میشد. او میخواست، با نشاندادن اینکه هیچچیز ماهیت مستقل ندارد، «واقعیت ذاتی» (سواباوا۱) اشیا را انکار کند. در مجموعهای از استدلالهای درخشان، او نشان میدهد که پدیدههایی مانند علیت، حرکت، و ادراک حاوی تناقضهای درونیاند. برای نمونه، علیت بدین معناست که هر چیزی یا خودش علت خودش است، یا چیز دیگری علت آن است، یا هم خودش و هم چیز دیگری علت آن است، یا بدون هیچ علتی پدیدار شده است. اما، بنا به استدلال او، همۀ این گزینهها مهملاند.
هدف پروژۀ فلسفی ناگارجونه نزد دانشوران محل بحث است. بعضیها فکر میکنند که او، همچون ویتگنشتاینی بودایی در عهد باستان، داعیههای فلسفی را نقد میکرده تا واقعیت موجود در زیربنای تجربه و زبان متعارف را برملا کند. بعضی دیگر تصور میکنند که او تا سرحد انکار اصل عدم تناقض پیش میرفته تا ما را به پذیرش عرفان تشویق کند. در هر صورت، به نظر روشن است که سکستوس ناگارجونه را به جزماندیشی سلبی متهم میکند.
وجود این حد از تنوع در شکاکیت بدین معناست که هیچ جواب واحدی به مسئلۀ شکاکیت نمیتواند در مقابل همۀ شکاکان کارآمد باشد. در مقابلِ نیکلاس، دکارت، و برادران واچوفسکی میتوان گفت که آنها واقعاً خواستۀ زیادی دارند: شناختن مستلزم این نیست که هیچگونه احتمال خطایی وجود نداشته باشد و تنها حقایق خودتأییدکننده قابل شناخت باشند. تجربههای روزمرۀ شما واقعاً شناخت در اختیار شما قرار میدهند، چون در واقع شما نه فریبخوردۀ دیوی شیطانی هستید و نه به یک شبیهساز کامپیوتری وصل شدهاید، حتی اگر نتوانید اینها را با قطعیت کامل اثبات کنید. اما این واکنش در مقابل سکستوس یا ناگارجونه جواب نمیدهد، چون این دو تلاش نمیکنند شکاکیت را از طریق چنین سناریوهای شکاکانۀ افراطیای القا کنند. سکستوس برای این کار صرفاً نشان میدهد که همۀ باورهای شما در معرض مناقشه قرار دارند و دلایلی که در هر دو طرف هر مناقشهای مطرح میشوند به تکافؤ میرسند؛ ناگارجونه نیز برای این کار صرفاً مفاهیمی را نقد میکند که شما پیشتر آنها را مسلم فرض کردهاید.
این شکلهای مختلف شکاکیت، علیرغم همۀ تنوعشان، یک چیز مشترک دارند: همه در واکنش به آن چیزی ظهور کردهاند که سکستوس به آن میگوید: مخالفان «جزماندیش». شکاکیت نوعاً امری واکنشی است، و اغلب برای رسیدن به اهدافش از ابزارهای مخالفانش استفاده میکند. مفهوم «تعلیق حکم» در فلسفۀ رواقی وجود داشت، چون رواقیان میگفتند حکیم کامل میتواند با تعلیق حکم، در هر جایی که شواهد کافی وجود نداشته باشد، از درافتادن به وادی خطا مصون بماند. (داستان مشهوری هست که میگوید یک مرد رواقی داشت چیزی را که شبیه به میوه بود، اما در واقع میوه نبود، گاز میزد و در توجیه خودش میگفت باور ندارد که این چیز میوه است، بلکه باورش این است که این چیز مشابه میوه است.) نیکلاس نیز در واقع ارسطوییان معاصرش را نقد میکرد. او اصل عدم تناقض را میپذیرفت، اما بعد نشان میداد که هیچ یک از تعالیم دیگر ارسطوییان همسنگ این ایدۀ بنیادین نیست. ناگارجونه نیز به متفکران سنت ودایی حمله میکرد، و همچنین به بوداییهای همقطار خودش، که همه از مفهوم سواباوا بهره میبردند و او میخواست این مفهوم را زیر سؤال ببرد. به نظر میرسد بازی شکاکیت وقتی به بهترین شکل اجرا میشود که مخالفی وجود داشته باشد.
پینوشتها:
* این مطلب را پیتر آدامسون نوشته است و در آگوست ۲۰۱۷ با عنوان «Don’t Be So Sure» در وبسایت فیلاسافی نو منتشر شده است. وبسایت ترجمان در تاریخ ۱ مهر ۱۳۹۶ آن را با عنوان «شکاکان به «جزماندیشها» مدیوناند» با ترجمۀ محمدابراهیم باسط منتشر کرده است.
** پیتر آدامسون (Peter Adamson) استاد فلسفه در دانشگاه لودویگ ماکسیمیلین مونیخ است. وی نویسندۀ کتابهای متعددی است، ازجمله: فلوطین عربی (The Arabic Plotinus)، کندی: متفکر بزرگ قرون وسطی (Great Medieval Thinkers: al-Kindi)، فلسفه در جهان اسلام (Philosophy in the Islamic World).
[۱] svabhāva
مترجم: محمد باسط
مرجع: PhilosophyNow
استوری خاص صفحه اینستاگرام رئیس جمهور پربیننده شد
تصاویر واضح از بالگرد رئیس جمهور پیش از وقوع سانحه
آغاز پذیرش اسکان موقت تابستان فرهنگیان از هفته پایانی خردادماه
تخصیص ۳۵ هزار میلیارد ریال سود به اعضای صندوق ذخیره فرهنگیان
نحوه دریافت کارت آزمون امتحان نهایی از طریق پنجره ملی خدمات دولت هوشمند
ثبتنام الکترونیکی مدارس «اختیاری» است/ اعلام نحوه ثبتنام میانپایهها
تظاهراتی که دانشگاه را به قرنطینه رساند
ایجاد فرصت گفتوگو میان حاکمان و حکمیان در سومین همایش دانشگاه آزاد اسلامی
آییننامه تسهیل جذب دانشجویان بینالملل تدوین شد
انتقاد وزیر آموزش و پرورش از افراط در تفسیر مبانی قرآنی
پیام دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی به همایش ملی و بینالمللی سلامت، حکمت و حکمرانی
نقش موثر روابط عمومی در ایجاد ظرفیت سازیهای عمومی در دانشگاه
راهاندازی مرکز تحقیقات علم و الهام از قرآن در دانشگاه تهران
حمید مولانا امت را به کتابفروشیها فرستاد
قصه یکروزنامهنگار از غرقشدن تایتانیک در تهران
کتاب سوغاتیهای خوراکی ایران به چاپ سوم رسید
ریشه حکمتها و ضربالمثلهای فارسی در قصههای جورواجور
جذب هیأت علمی در پژوهشگاه علوم انسانی جهاد دانشگاهی
دستورالعمل برگزاری امتحانات پایان ترم دانشگاه پیام نور اعلام شد
درس علوم و معارف دفاع مقدس باید حضوری و الزامی باشد
اعلام شرایط تحصیل دانشجویان ایرانی در دو دانشگاه قبرسی و لهستانی
گلکسی S24 FE سامسونگ به زودی معرفی میشود+عکس
دومین نسخه بتا اندروید ۱۵ با ویژگیهای جدید منتشر شد
نحوه نظارت بر شیوه نامه پذیرش دانشجوی استاد محور اعلام شد
سفر به قلب زیبایی های کیهانی
پایان میزبانی ۱۱ روزه مصلی؛ خواندیم و ساختیم
موزیلا فایرفاکس به کمک این فناوری کیفیت ویدئوها را بالاتر میبرد
نیازمند سرمایهگذاری با برنامه و غیرشعاری دولتمردان در زمینه هوش مصنوعی هستیم
جزئیات اختتامیه دومین جشنواره بینالمللی سلامت دانشجویان اعلام شد
احیای پروژههای بزرگ صنعتی در دانشگاه امیرکبیر/ آمار مهاجرت نخبگان ریشه رسانهای سیاسی دارد
تامینامنیت حوزههای آزمون نهایی با راکتفلزیاب و سیگنالیاب/تجهیز حوزهها به دوربین مداربسته
اپلیکیشن جدیدی که مخصوص معتادین به گوشی است
تغییر زمان آزمون روز اول پایههای دهم، یازدهم و دوازدهم به دلیل مشکلات سامانه کارت ورود
طلب ۱.۵ همتی شرکتهای لبنی بابت طرح شیر مدارس
تاکید وزیر علوم بر تسهیل جذب نخبگان به عنوان عضو هیاتعلمی
برگزاری جشن ازدواج ۱۳۰ زوج دانشجوی دانشگاه محقق اردبیلی
فرهنگ سازی گام اول فریلنسری است
هر ایرانی یک فریلنسر می شود
طلاب صورت خود را با سیلی سرخ نگاه داشتهاند
تحول به معنای کنارگذاشتن سنتهای اصیل حوزوی نیست
جدول معیارهای جدید برای رتبه بندی دانشگاهها
آییننامه تسهیل جذب دانشجویان بینالملل تدوین شد
سرعت در جذب اعضای هیات علمی رتبه دانشگاهها را تغییر میدهد
حضور رییس دانشگاه علامهطباطبایی در گردهمایی روسیه و جهان اسلام
اعزام ۲۰۰ طلبه جهادی به مناطق سیلزده فریمان
تانکهای بریتانیایی به یک وسیله عجیب مجهز شدند+عکس
بنسلمان امنیت فرودگاه کلان شهر نئوم را با هوش مصنوعی تامین میکند
ترکیه رقیب جنگنده F-35 آمریکا را ساخت+عکس
هوشمندسازی افزایش کیفیت زندگی مردم و رشد اقتصاد
گیاهان دارویی کلید رسیدن به اقتصاد دانشبنیان
ایجاد بنیه علمی و فناورانه جهت رسیدن به اهداف بزرگ در حوزه نانو
تصویر واقعی از آیفون ۱۶ در دست یکی از کاربران فاش شد+عکس
حرکت کثیف اپل درباره عکسهای کاربران لو رفت
آگهی/دستمزدهای نجومی؛ بررسی درآمد وکلا شایع یا واقعیت
علت انتخاب نام Gemini برای هوش مصنوعی گوگل چه بود؟
گلکسی S25 با تراشه ۳ نانومتری و قدرت شارژدهی قوی+عکس
شکست سنگین مرسدس بنز در فروش این خودروها+عکس
لغو امتحانات نهایی روزهای ۳۰ و ۳۱ اردیبهشت دانشآموزان
کشف استخر سرپوشیده ۱۶۰۰ساله در ساحل آلبانی همه را انگشت به دهان گذاشت+عکس
ردپای تازه کشف شده انسانها در آمریکا سن این کشور را بالا برد+عکس
موشک تازه از راه رسیده روسیه فشار به اوکراین را بیشتر کرد+عکس
اطلاعات لو رفته تازه درباره آیفون SE اپل
قابلیت تازه اندروید که از دزدی گوشی شما جلوگیری میکند
حقایقی درباره کهکشان راه شیری میلهای که چیزی درباره آن نمیدانید
ساخت هندزفری جدیدی که هرگز گره نمیخورد+عکس
تصویری از گودال ۸۰۰۰ متری یخزده در مریخ ثبت شد+عکس
گوشی جدید شیائومی با نمایشگر بزرگ رونمایی شد+عکس
بیامو قدرتمند با بدنه مخملی همه را متعجب کرد+عکس
خودروی پرفروش اروپا به ایران آمد+عکس
پس زمینه تابلوی مونالیزا متعلق به این مکان است+عکس
من یک پایین شهریام در کتابفروشیها
جشنواره ایده های برتر جوانان در کردستان برگزار می شود
جنس کنش دولتمردان سیزدهم اعتقاد به مشارکت خیرین است
ساخت مدارس خیرساز در دولت سیزدهم بهطور میانگین ۲ برابر شده است
افرادی که با قرآن مانوس شده اند؛ حق طلب و حق جو هستند
درخواست دانشجویان لهستان برای تحریم رژیم صهیونیستی
استقرار میز پاسخگویی امتحانات نهایی در ادارات آموزش و پرورش مناطق ۱۹گانه تهران
اولویت سازمان سنجش پس از ملی شدن چیست؟
جشنواره برهان ؛ تلاش دوباره برای احیای کرسیهای آزاداندیشی در دانشگاهها
پیام تسلیت جهاد دانشگاهی تهران در پی شهادت یکی از رزمندگان حزبالله
چطور با گوشی خود بفهمیم که ما را ردیابی میکنند؟
گوشی جدید شیائومی با نمایشگر بزرگ رونمایی شد+عکس
کاسبی عجیب و پرسود چند ایرانی در آمازون+عکس
تصویری از گودال ۸۰۰۰ متری یخزده در مریخ ثبت شد+عکس
بنسلمان امنیت فرودگاه کلان شهر نئوم را با هوش مصنوعی تامین میکند
تصویر واقعی از آیفون ۱۶ در دست یکی از کاربران فاش شد+عکس
ارزانترین سلاح پهپادکُش که ساخت بریتانیا است+عکس
ترفند مخفیانه و زشت اپل در فروش یکی از محصولاتش لو رفت+عکس
حرکت کثیف اپل درباره عکسهای کاربران لو رفت
بزرگترین فروچاله زیرآبی دنیا که باعث انقراض دایناسورها شد+عکس
بیامو قدرتمند با بدنه مخملی همه را متعجب کرد+عکس
تانکهای بریتانیایی به یک وسیله عجیب مجهز شدند+عکس
جزئیات کیا سورنتو جدید اعلام شد+عکس
استور بازی موبایل ایکس باکس در تابستان از راه میرسد
گلکسی S25 با تراشه ۳ نانومتری و قدرت شارژدهی قوی+عکس
تصویر ناسا از شفق قطبی بر فراز لهستان پربازدید شد+عکس
کشف خیره کننده دانشمندان درباره یونها همه را شگفت زده کرد
حقایقی درباره کهکشان راه شیری میلهای که چیزی درباره آن نمیدانید
آیفون16 پرومکس در باتری و شارژدهی رکوردشکن میشود
تمام اطلاعات آیفونها و آیپدها لو رفت
قابلیت تازه اندروید که از دزدی گوشی شما جلوگیری میکند
رونمایی آمریکا از بزرگترین هواپیمای رادارگریز دنیا+عکس
ردپای تازه کشف شده انسانها در آمریکا سن این کشور را بالا برد+عکس
ارزانترین باتری مادامالعمر دنیا کشف شد+عکس
اطلاعات لو رفته تازه درباره آیفون SE اپل
کشف استخر سرپوشیده ۱۶۰۰ساله در ساحل آلبانی همه را انگشت به دهان گذاشت+عکس
خریداران Xperia ۱ VI سونی منتظر یک تغییر ویژه در صفحه نمایش باشند+عکس
زاکربرگ میخواهد این شبکه معروف خبری را بخرد
منتظر شفقهای قطبی بعدی باشید
اشتباه بیسابقه گوگل سالمندان را سردرگم کرد
نظراتی که حاوی توهین یا افترا به اشخاص ،قومیت ها ،عقاید دیگران باشد و یا با قوانین کشور وآموزه های دینی مغایرت داشته باشد منتشر نخواهد شد - لطفاً نظرات خود را با حروف فارسی تایپ کنید.