به گزارش ثریا - آیین افتتاحیه چهارمین دوره طرح ملی نکوداشت مفاخر ایران اسلامی روز دوشنبه ۲۱ آذرماه سال ۱۴۰۱ با سخنرانی دکتر فاطمه شهیدی، استادیار مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران در محل سالن اجتماعات جهاددانشگاهی دانشگاه علم و صنعت برگزار شد. در این برنامه، دکتر رضا فریدزاده، سرپرست سازمان دانشجویان ایران؛ دکتر فاطمه شهیدی، استادیار مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران؛ حمید آب‌روشن، رئیس جهاددانشگاهی واحد علم و صنعت؛ دکتر صادق محمدبیگی، عضو اسبق هیئت امنای جهاددانشگاهی به سخنرانی پرداختند.

در ابتدای نشست، دکتر رضا فریدزاده، سرپرست سازمان دانشجویان ایران، با اشاره به بیانان رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار با رئیس‌جمهور قزاقستان و بیانات ایشان در باب اهمیت پرداختن به شخصیت علمی فلیسوف مسلمان، حکیم فارابی، اذعان داشت که توجه به اندیشمندان اسلامی و فلاسفه مسلمان ازجمله فارابی در راستای نیاز به تغییرات و خیزش‌های جدید در حوزه فرهنگی است.

می‌توان از نظریه‌های فارابی در امر حکمرانی استفاده کرد

وی افزود: ما در جلسات کارشناسی که با کارشناسان متخصص این حوزه داشتیم، به این نتیجه رسیدیم که اندیشه فارابی می‌تواند به برخی از چالش‌ها و مشکلاتی که در کشور داریم، پاسخ بدهد و همچنین، می‌توانیم از نظریه‌های این حکیم و فیلسوف در امر حکمرانی استفاده کنیم، اما متأسفانه در کشور آن‌چنان‌که باید به این فیلسوف بزرگوار توجه نشده است. با توجه به تأکید و سفارش رهبری در باب اهمیت این فیلسوف، در نظر داریم در پانزده استان و از منظرهای مختلف به این شخصیت مهم بپردازیم و ازآنجایی‌که کمتر به این فیلسوف بزرگ پرداخت شده است و اطلاعات چندانی در دسترس نیست، امیدواریم اقدام ما در سازمان دانشجویان ایران، آغازگر مسیری جدید باشد.

فارابی اولین فیلسوف مسلمان و اولین فیلسوف به معنای حقیقی واژۀ فیلسوف است

در ادامه نشست، دکتر فاطمه شهیدی، استادیار مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران با بیان شمایی از زندگی و شخصیت علمی حکیم ابونصر فارابی بیان داشت: بنده تلاش می‌کنم تا از منظر عمومی به تشریح شخصیت فارابی بپردازم. در سال‌های اخیر، فارابی ازجمله فیلسوفانی بوده است که به‌طور تخصصی بر اندیشه‌های وی متمرکز شده‌اند.

وی افزود: کارکردن بر روی شخصیت‌های علمی، اثرات و دستاوردهای بسیاری دارد. فارابی همان‌گونه که مشهور است، اولین فیلسوف مسلمان و اولین فیلسوف به معنای حقیقی واژۀ فیلسوف است. نسبت‌دادن واژۀ فیلسوف برای کسانی که قبل از فارابی در این حوزه فعالیت می‌کردند، خیلی قابل‌اطلاق نیست. در دوران اسلام هم افرادی که بتوان به معنای واقعی آنان را فیلسوف نام نهاد، بسیار اندک هستند.

شهیدی ادامه داد: تعریف فیلسوف چیست؟ در یک جمله می‌توان گفت که فیلسوف کسی است درک و بیان عقلانی از مسائلی دارد که در جامعه و دوره خودش مطرح است. اگر این تعریف پذیرفته شود، می‌توان گفت فیلسوفان منحصر به زمان خودشان هستند. ما قبل از فارابی کسانی را داریم که شروحی بر آثار فلسفی دیگران نوشتند؛ اما به هیچ‌کدام نمی‌توان فیلسوف گفت. فلسفه علمی است که در دوره خاصی و به ‎دلیل شرایط سیاسی و اجتماعی خاصی وارد ایران شده است. در این دوره‌ برخی از افراد علوم دیگر را که از یونان و سرزمین‌های دیگر وارد شده است، قابل‌اهمیت‌تر از بقیه موارد می‌دانستند و بدان می‌پرداختند اما "کندی" فیلسوفی است که باب پرداختن به علم فلسفه را با راه‌ اندازی نهضت ترجمه در دوران اسلام باز کرده است. وی در باب اهمیت فلسفه الهی رساله دارد. او کسی است که در دوران نهضت ترجمه و دوره طلایی عبری و اسلامی که منابع ترجمه می‌شدند، انتخاب می‌کرد که چه منابعی و توسط چه کسانی ترجمه شوند. وی در باب اهمیت فلسفه نیز کتاب دارد. گزارش‌هایی که از قبل دوران اسلام وجود دارد، در باب علم فلسفه بسیار محدود است. از ارسطو رساله‌های متعددی وجود دارد، اما ما از متافیزیک مشروح محدودی داریم. 

عضو هیئت‌علمی مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران با اشاره به جایگاه "کندی" در پرداختن به فلسفه به معنای متافیزیک افزود: در این دوران نیز آثار سیاسی و اجتماعی بسیاری ترجمه شده است که به جز فارابی کسی به آن توجه نکرد. تنها کسی که به شکل فراگیر به مسئله زمانه خود توجه کرده است، فارابی بود. آثار متعدد و گسترده وی در سیاست، موسیقی، طبیعیات، منطق و ... نشان از همین گستردگی دارد.

وی در ادامه با اشاره به فضای علمی حاکم در دوران ابتدای اسلام بیان کرد: فضای آن دوره هیچ محدودیتی ایجاد نمی‌کرد و درواقع هویت دینی این اجازه را می‌داد که تمامی علوم ترجمه شود و کسی نمی‌گفت ترجمه نکنید یا ترجمه برخی از آثار خطرناک است و ممکن است دین را به خطر بیندازد. از هر ترجمه‌ای استقبال می‌شد و در حوزه‌های مختلف علوم مختلفی ترجمه شد و حتی متکلمین نیز که اساساً نقش دفاع از دین را برعهده داشتند، مخالفتی با ورود اندیشه‌های متفاوت و جدید نداشتند. در این شرایط، فارابی کسی است که خود را محدود به علوم نمی‌کند و حرف خودش را می‌زند و از همه آثار و علوم استفاده می‌کند و آثار خود را محدود به مشروحات نکرد، بلکه خودش و چالش‌هایی که با آن مواجه است را حل می‌کند و آن‌قدر با وسواس به این کار می‌پردازد و به حقیقت مسئله توجه می‌کند که این خصلت در باب وی بسیار مشهور است و نقطه تمایز او با دیگر فیلسوفان است.

فارابی توانست فلسفه را به‌طور حقیقی و دین را به معنای واقعی با هم ادغام کند

شهیدی با مقایسه ابن‌سینا و فارابی که هر دو از فیلسوفان بزرگ جهان هستند، بیان کرد: ابن‌سینا وقتی به بالاترین سطح علم رسید، به سراغ مابعدالطبیعه ارسطو رفت و بعد از چهل بار خواندن این کتاب، متوجه آن نشد. سپس در پی ماجرایی، رساله اغراض مابعدالطبیعه ارسطو که توسط فارابی شرح داده شد، به‌ دستش رسید و در آنجا بود که پس از مدت‌ها به علم ارسطو پی برد. یعنی می‌خواهم بگویم فارابی چنین عمق علمی و چنین سطحی از درک متعالی رسیده بود. جالب است که این رساله، یک رساله چند ‌صفحه‌ای است که تمام معنا را دریافته و منتقل کرده است. همچنین، تفاوت بارز ابن‌سینا و فارابی این است که برای ابن‌سینا، مسئله حل‌شده به نظر می‌رسد و در اندیشه او همه چیز متقن و منسجم است، اما فارابی در نقطه شروع ایستاده است؛ چراکه در دوره‌ای ظهور پیدا کرده است که فلسفه تازه وارد اسلام شده است و همه‌چیز نو و بدیع به نظر می‌رسد. شما وقتی آثار فارابی را می‌خوانید، نه احساس می‌کنید که حرف تکراری می‌زند و نه احساس می‌کنید که حرف جدید می‌زند. به همین دلیل دو دیدگاه درمورد فارابی وجود دارد، یکی اینکه برخی می‌گویند فارابی تکراری‌گوی بوده است و دوم اینکه برخی اعتقاد دارند که تماماً نو و بدیع اندیشه‌ورزی می‌کند. آنچه اهمیت دارد این است که ما تلاش فارابی را برای بازکردن راه فلسفه به دین می‌بینیم.

استادیار مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران افزود: فارابی می‌خواهد با یک تفکر جدید، مسائل جامعه را بیان کند و با خودش، جامعه و دین و تعصبات موجود در آن برهه کلنجار می‌رود. در دوره ابتدای اسلام، تعصب بر روی زبان عربی بسیار زیاد است. به گونه‌ای، مسئله زبان یک مسئله دینی محسوب می‌شود و ازاین‌رو، با ترجمه آثار، نسبت به زبان عربی احساس خطر می‌شد. مناظرات و مباحثاتی شکل گرفت و فارابی در آن دوره تنها کسی بود که توانست دین و فلسفه را با تمام حساسیت‌ها جمع کند. حتی فیلسوفان مسیحی هم حوزه دین و حوزه فلسفه را از هم جدا می‌کردند و به دلایل دینی در برخی از حوزه‌های فلسفی نیز وارد نمی‌شدند. فارابی توانست فلسفه را به‌طور حقیقی و دین را به معنای واقعی با هم ادغام کند که بی‌نظیر است. وی فارغ از همه تعصبات از موضع بالاتر به مسائل نگاه می‌کرد. درمورد سیاست هم همین است. یکی از مسائلی که در سیاست بدان می‌پردازد، بحث طبقه‌بندی جامعه است. او به دو طبقه معتقد است: "جمهورجامعه"  و "خواص" و معتقد است که فیلسوفان خواص جامعه هستند و جمهور کسانی هستند که اندیشه‌های فیلسوفان را در جامعه پیاده می‌کنند.

شهیدی با اشاره به ویژگی‌های فیلسوف در ادوار گوناگون تاریخی، بیان داشت: فیلسوف کسی است که تعقل عقلانی داشته باشند، بدون اینکه خود را به فرهنگ، قشر و دین خاصی محدود کند. متأسفانه در طول تاریخ به‌مرورِزمان، وجوه اجتماعی، سیاسی و فرهنگی فلسفه از آن حذف و جدا شدند و آنچه از فلسفه باقی مانده است، منطق و متافیزیک و ... است و به همین دلیل در یک برهه از تاریخ چهره واقعی فارابی دچار رکود شده است و نگاه سیاسی، اجتماعی و فرهنگی فارابی به فراموشی سپرده شد. پس از سال‌ها و در پی موج جهانی در ایران نیز به فارابی به‌عنوان یک فیلسوف جامع پرداخته شد و اولین‌بار توسط استاد رضا داوری اردکانی به فارابی توجه شد و امروز به این نقطه رسیدیم که روز جهانی فلسفه را روز بزرگداشت فارابی نامیدیم. البته این هم مبارک است و هم در دل خود آسیبی دارد. مشکلی که وجود دارد آن است که در اینگونه موارد، شخصیت‌های علمی جامعه به‌جای پرداختن علمی به تشریفات تبدیل می‌شوند و این خطر شعارزدگی شخصیت‌های علمی ما را تهدید می‌کنند. این ما را در موقعیتی قرار می‌دهد که کامل و جامع به ابعاد شخصیت‌های علمی نپردازیم. لازم است تا در بزرگداشت فارابی اندیشه فارابی در وجوه مختلف نشان داده شود. امروزه متأسفانه آنقدر پرداخت به شخصیت‌های علمی شعارزده شده است که در نمای بیرونی تمایزی بین اندیشه‌ها و تفکرات اندیشمندان وجود ندارد. از منظر عموم، فارابی، ابن‌سینا، ملاصدرا و دیگر فیلسوفان همه یک حرف را می‌زنند؛ چراکه امروزه ما آنچه خودمان از سیاست، اجتماع و فرهنگ می‌خواهیم در دهان فیلسوفان می‌گذاریم و از زبان آن‌ها بیان می‌کنیم. خودمان از آن‌ها تجلیل می‌کنیم و برای حل مسئله به آنان رجوع می‌کنیم و این بزرگ‌ترین آسیبی است که نسبت به فلاسفه به وجود آمده‌ است.

برگزاری نکوداشت اندیشمندان می‌تواند به حل مسئله در جامعه کنونی کمک کند

در ادامه نشست، مهندس حمید آب‌روشن، رئیس جهاد دانشگاهی واحد علم و صنعت ضمن تشکر از سازمان دانشجویان ایران در استمرار برنامه‌های مربوط به نکوداشت مفاخر بیان کرد: خیلی خوشحالم که امروز درخدمت شما هستم. فکر می‌کنم برگزاری چنین رویدادهایی با بزرگداشت و نکوداشت چهره‌های علمی و متفکران ایران اسلامی اهمیت زیادی دارد و در شرایط امروز باید بپردازیم ببینیم کدام اندیشه پابرجاست و می‌تواند به حل مسئله در جامعه کمک کند. تشکر می‌کنم از سازمان دانشجویان که افتخار میزبانی را به مجموعه جهاد دانشگاهی علم و صنعت دادند.

دکتر صادق محمدبیگی، عضو اسبق هیئت امنای جهاد دانشگاهی نیز با اشاره به اندیشه‌های فیلسوفان ازجمله فارابی در حکمرانی بیان کرد: من بسیار از فرمایش خانم دکتر استفاده کردم و نکته‌ای که به ذهنم آمده است این است که جدای از فارابی هم ابن‌سینا و ملاصدرا و ... به مابعدالطبیعه پرداختند. دو اصطلاحی که امروز موردنیاز است یکی شایسته‌سالاری و دیگری حمکرانی خوب است. همان‌طور که در دوره صدر اسلام نسبت به زبان عربی تعصب وجود داشت، امروز نیز باید برخی از تعصبات را شکست تا اندیشه‌های این فیلسوفان نشر یابد.

در انتهای این نشست، از پوستر چهارمین دوره طرح ملی نکوداشت مفاخر ایران اسلامی (نکوداشت حکیم ابونصر فارابی) رونمایی شد.

منبع : سازمان دانشجویان ایران