به گزارش ثریا محمد محمدرضایی، استاد فلسفه دین دانشگاه تهران و رئیس کارگروه فلسفه دین و کلام جدید شورای تحول علوم انسانی و برنامه ریزی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در یادداشتی به مسأله شرور، کرونا و دعاهای مفاتیح پرداخته است؛

این نوشتار، بر آن است که به صورت مختصر رابطه شرور و کرونا (درد و رنج) و دعاهای موجود در کتاب‌های ادعیه را مورد امعان نظر قرار دهد. تاریخ و پیشینه بحث از شرور به بلندای تاریخ انسان است. در حوزه دین پژوهی، بحث معضل شرور و راز و فواید آن و نیز رابطه آن با صفات خدا و وجود خدا و توجیه اخلاقی وجود شر، از مسائل بسیار مهمی است که ذهن متفکران را همواره به خود مشغول داشته است. بحث معضل شر و درد و رنج ابعاد و جنبه‌های مختلفی دارد که در این نوشتار به رابطه شر و درد و رنج و دعا خواهیم پرداخت.

در کتاب‌های ادعیه، دعاهای مناسب هر درد و بیماری وجود دارد؛ مثلاً برای درد دندان و آزاد شدن از زندان و برای رفع ضرر و زیان و…. حال سوال این است که فلسفه این دعاها چیست؟ آیا در دنیای معاصر با رشد علم پزشکی و تکنولوژی باز به این دعاها نیازمندیم و یا این که مردم باید هنگام بیماری و رنج برای نمونه کرونا به حضرات ائمه معصومین علیه السلام متوسل شوند؟ آیا توسل، در هنگام درد و سختی امر درستی است؟ حتی برخی از افراد، کار را بدانجا کشیده‌اند که در اجتماعات دانشجویی این دعاها را به سخریه گرفته‌اند. آیا در وراء آنها هیچ فلسفه و حکمتی وجود ندارد؟

برای پاسخ به این سوالات، مقدماتی را ذکر می‌نمایم:

۱- در اسلام، هدف بعثت پیامبران، توحید و یکتاپرستی و عبادت خداوند یگانه و کمال مطلق است. آدمی تنها از طریق توحید و عبادت خداوند و اطاعات از قوانین و دستورات او و انجام اعمال نیک و رشد فضائل و کرامت اخلاقی و پرهیز از پیروی شیطان و طاغوت و رذائل او است که به کمال واقعی خود، نائل می‌شود.

قرآن در این باره می‌فرماید: وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِی کُلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ (نحل/۳۶) (ما در هر امتی رسولی فرستادیم که خدای یکتا را بپرستید و از طاغوت اجتناب کنید خداوند گروهی را هدایت کرد، و گروهی ضلالت و گمراهی دامانشانرا گرفت پس در روی زمین سیر کنید و ببینید عاقبت تکذیب کنندگان چگونه بود؟)

و یا در آیه دیگر می‌فرماید: ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ (ذاریات/۵۶)، (جن و انس را نیافریدم جز برای آنکه مرا بپرستند) عبادت یعنی خضوع در برابر خدا که مستلزم شناخت خدا و تبعیت از کمالات واقعی و اجتناب از رذائل است. اگر همه کارهای انسان صبغه الهی پیدا کند، عنوان عبادت بر آنها صدق می‌کند و اگر در اسلام نماز مورد تأکید فراوان قرار گرفته است به این دلیل است که در نماز واقعی تمام وجود انسان، اعم از جهات بدنی و ظاهری و جهات ذهنی و قلبی و باطنی، در خدمت خدا قرار می‌گیرد و نیز در واقعیت آن، اجتناب از رذائل نهفته است (البته قصه عبادت ظاهری و منافقانه متفاوت از عبادت واقعی خداست). از این رو، خدا و راه او و هر چه را که ما را به مقام قرب الهی برساند، نیکو و خیر است.

۲- شیطان، مظهر انحراف و اغواگری انسان‌ها است که اگر ما لحظه‌ای از کید وسوسه‌های شیطانی غافل شویم، ممکن است از راه الهی که همان راه مستقیم است، فاصله بگیریم. شیطان اعلام نموده است، که من همه انسان‌ها را اغوا و گمراه می‌کنم مگر بندگان مخلص خدا را که بر آنها سلطه ندارم.

قرآن در این باره می‌فرماید قَالَ فَبِعزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ‏ إِلَّا عِبَادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ (ص- ۸۲/۸۳) ([شیطان] گفت پس به عزت تو سوگند که همگی را جدا از راه به در می برم (۸۲) مگر آن بندگان پاکدل تو را (۸۳)) و نیز شیطان، اعمال نادرست را، به گونه‌ای زینت می‌دهد که ممکن است، در هر لحظه ما را از مسیر توحید و راه درست منحرف گرداند.

قرآن در این باره می‌فرماید: وَزَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ وَکَانُوا مُسْتَبْصِرِینَ (عنکبوت/۳۸) (و شیطان کارهایشان را در نظرشان بیاراست و از راه بازشان داشت با آنکه [در کار دنیا] بینا بودند). بنابراین انسان دائماً باید با بصیرت هر چه تمام، مواظب کید و مکر شیطان باشد و در این راه تنها به خدا پناه برده از او مدد بگیرد.

۳- خداوند انسان را به نیکوترین شکل آفرید و همه وسایل مورد نیاز رشد مادی و معنوی را در اختیار او قرار داده است تا با استفاده از آنها بتواند مقدمات رشد و کمال خود را تأمین نماید.

در حوزه نیازهای مادی قرآن می‌فرمایید: وَسَخَّرَ لَکُمْ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ جَمِیعًا مِنْهُ ۚ إِنَّ فِی ذَٰلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ (جاثیه/۱۳) (و آنچه را در آسمان‌ها و آنچه را در زمین است به سود شما رام کرد همه از اوست قطعاً در این [امر] برای مردمی که می‌اندیشند نشانه‌هایی است)

اگر انسان، برای رفع نیازهای مادی خود نتواند به اندازه توانایی خود و به نحو مناسب از جهان پیرامون خود استفاده نماید، باید در عقلانیت او تردید نمود. برای مثال خداوند برای استفاده از نور و حرارت، خورشید را خلق نموده است. هُوَ الَّذِی جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیَاءً وَالْقَمَرَ نُورًا وَقَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَالْحِسَابَ (یونس/۵) (اوست کسی که خورشید را روشنایی بخشید و ماه را تابان کرد و برای آن منزل‌هایی معین کرد تا شماره سال‌ها و حساب را بدانید)

حال کسی را در نظر بگیرید که در شب ظلمانی، بدون استفاده از نور می‌خواهد مطالعه نماید. شما در مورد او چه فکر می‌کنید؟ می‌گوئید، خداوند، خورشید را برای روشنایی انسان‌ها خلق نموده است، شما می‌توانید با استفاده از پرتو خورشید، مطالعه نمائید. خداوند جهان مادی و انسان را آفریده است و لازمه این جهان مادی، حرکت و رشد و تزاحم و ناسازگاری است. اجزا جهان ماده نمی‌توانند بدون حرکت و تزاحم، به کمال واقعی خود نائل گردند و لازمه این حرکت درد و رنج است. از این رو، انسان در طول زندگی خود ممکن است دچار انواع بیماری‌ها و درد و رنج شود. خداوند برای رفع درد و رنج تا حد ممکن وسایل و ابزارهای بهبودی آن بیماری را در این عالم فراهم نموده است که باید از آنها استفاده نمود. حال اگر انسان دچار بیماری و درد و رنج شود و برای رفع آن از داروهای طبیعی و خود ساخته بشری استفاده نکند، در عقلانیت او باید تردید نمود و اگر آن فرد عامدانه، از داروهای و ابزارهای مناسب برای حفظ جان خود استفاده نکند، به احتمال زیاد مصداق نوعی خودکشی است که مورد ملامت قرآن قرار گرفته است: وَ لا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ (بقره/۱۹۵)( خود را با دست ‏خود به هلاکت میفکنید).

۴- بسیاری از فیلسوفان و متفکران، رنج و درد را با شر همسان می‌دانند که به نظر درست نیست. درد و رنج یک واقعیتی است، اما بد و شر دانستن آن، نیازمند یک جهان بینی و ایدئولوژی و نیز دیدگاه فلسفی است که بر اساس آن، در باب رنج و سختی به داوری بپردازیم.

کسانی که عاشق و مشتاق علم و دانش و یا کسب عنوان قهرمانی در رشته خاص ورزشی و یا کسب مهارت و یا استقلال و آزادی کشور خود از یوغ متجاوزان و استعمارگران هستند، رنج و سختی زیادی را برای نیل به اهداف خود مشتاقانه متحمل می‌شوند و آنها را به جان می‌خرند و در مسیر نیل به هدف، همین سختی‌ها، لذت بخش است، و هیچ گاه آنها را شر و بد نمی‌دانند. اصولاً انسان به هر میزان که درد و سختی را در مسیر کسب فضائل تحمل کند به همان میزان این فضائل و بالبتع لذت آن، نصیب او خواهد شد. کسانی که برای معالجه و بهبودی بیماری خود، رنج و درد زیادی را به جان می‌خرند، هیچگاه آنها را بد نمی‌دانند. بنابراین درد و رنج و شر دو مقوله متفاوت اند و به قول آن فیلسوف رواقی، ای رنج هر چند مرا بیازاری ولی من تو را شر و بد نمی‌دانم و یا عقیله بنی هاشم زینب کبری (سلام الله علیها) با این که در حادثه عاشورا، رنج و سختی جان گداز و طاقت فرسایی را متحمل شد، با این حال بر اساس دیدگاه الهی و عرفانی خود اعلام می‌دارد که ما رأیتُ الّا جمیلاً، من جز زیبایی، چیزی را مشاهده نکردم.

حال بر اساس این مقدمات به اصل بحث می‌پردازیم؛

خداوند، انسان‌ها را به نیکوترین شکل ممکن آفرید است و از سر حکمت و لطف و مهربانی، همه وسایل رشد مادی و معنوی را هم در اختیار او قرار داده است. خداوند از انسان خواسته است که از راه مستقیم تبعیت نماید و همواره مواظب مکر و وسوسه‌های شیطان باشد تا او را از مسیر مستقیم منحرف نگرداند، اما خداوند برای رشد معنوی انسان، او را با انواع وسایل ممکن آزمایش می‌نماید.

خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: آیا مردم پنداشتند که به صرف این که بگویند ایمان آورده‌ایم رها شده و آزمایش نمی‌شوند. در صورتی که که ما کسانی را که پیش از ایشان بودند، آزمودیم تا حتماً خدا معلوم کند کسانی را که راست گفتند و دروغ‌گویان را نیز معلوم دارد:

أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا یُفْتَنُونَ (عنکبوت/۲) (آیا مردم پنداشتند که تا گفتند ایمان آوردیم رها می‌شوند و مورد آزمایش قرار نمی‌گیرند)

وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ (عنکبوت/۳)‬ (و به یقین کسانی را که پیش از اینان بودند آزمودیم تا خدا آنان را که راست گفته‏ اند معلوم دارد و دروغگویان را [نیز] معلوم دارد)

و یا قرآن در آیه دیگر می‌فرماید: وَلَنَبْلُوَنَّکمْ بِشَیءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الأَمْوالِ وَالأَنْفُسِ وَالثَّمَراتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ (بقره/۱۵۵) (و قطعاً شما را به چیزی از [قبیل] ترس و گرسنگی و کاهشی در اموال و جانها و محصولات می‌آزماییم و مژده ده شکیبایان را)

از آیات قرآن بر می‌آید که خداوند در این دنیا ما را با انواع رنج و مصیبت‌ها امتحان و آزمایش می‌نماید. البته رنج و مصیبت به خودی خود شر نیست، آنها هنگامی شر می‌شوند که ما را از راه خدا باز بدارند.

در زمانی که ما با رنج و مصیبت آزمایش می‌شویم، شیطان دست به کار می‌شود و با انواع وسوسه‌ها سعی می‌نماید ما را از خدا دور سازد. مؤمنان واقعی کسانی هستند که در این آزمایش‌ها فریب شیطان را نمی‌خورند و پناه به خدا می‌برند.

آیات قرآن به ما آموزش می‌دهد که در این مواقع، یعنی در هنگام رنج و مصیبت و وسوسه‌های شیطانی به خدا پناه ببریم و خدای ناکرده به انحراف کشیده نشویم.

حال به سراغ دردها و ناراحتی‌های انسان می‌رویم. دردها و بیماری دو جنبه دارند: ۱. جنبه مادی بیماری و درمان آنها و ۲. جنبه معنوی بیماری.

۱. عقلانیت انسان مؤمن اقتضا می‌کند که از امکانات و داروهای موجود در این دنیا که خداوند در اختیار قرار داده، استفاده نماید. برای مثال اگر مبتلا به کرونا و رنج آن شدیم، عقلانیت ما اقتضا می‌کند به مداوای مادی آن بپردازیم. اگر بیماری جهت رفع بیماری خود از داروها و معالجه که تجربه بشری است، استفاده نکند مثل کسی می‌ماند که در شب ظلمانی به مطالعه بپردازد.

۲. جنبه معنوی بیماری: در هنگام سختی و درد و مصیبت، شیطان فعال می‌شود و سعی می‌کند ما را با انواع وسواس شیطانی از خدا و راه او جدا نماید. در این مواقع است که دعاهای وارده کارساز است. در دعا می‌خوانیم خدایا تنها شافی تو هستی و هیچ عاملی جز قدرت و اراده تو در این دنیا، تأثیر بخش نیست و به تعبیری در جریان این دردها از وسواس شیطانی به خدا پناه می‌بریم که البته به معنای نادیده گرفتن درمان مادی بیماری نیست. البته نفس توجه به خدا که خلقت و تدبیر همه موجودات به دست اوست و توسل به حضرات ائمه معصومین علیه السلام فی نفسه می‌تواند اراده و توکل ما را قوی‌تر سازد و حتی بعضاً آن بیماری را نیز شفا دهد، ولی نظم و تدبیر عالم به گونه‌ای نیست که درمان مادی از این طریق صورت گیرد. بنابراین نفس دعاها در هنگام بیماری توجه به توحید و پرهیز از وساوس شیطانی است که خدای نکرده این بیماری و درد ناشی از آن به گونه‌ای نباشد که ما را از مسیر توحید و اعمال صالح باز دارد.

افرادی که این دعاها را خدای ناکرده به سخریه می‌گیرند، به ناروا فکر می‌کنند که این دعا جایگزین مداوای مادی بیماری است. در صورتی که دعا، جنبه توحیدی و معنوی بیماری است که سعی کنیم از آزمون الهی موفق بیرون آئیم. حال با توجه به این مطالب دعاهای وارد را مورد تحلیل قرار می‌دهیم.

برای مثال در مورد درد دندان، دعایی وارد شده که دندان را مسح کن و بگو: بِسْمِ اللَّهِ وَالشّافی اَللَّهُ، وَ لا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ اِلاّ بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظیمِ (شیخ عباس قومی مفاتیح الجنان) در واقع در همان هنگام درد، دست بر موضوع درد می‌گذاریم و توحید را فریاد می‌زنیم تا از این درد و ناراحتی و به تعبیری آزمایش الهی موفق بیرون بیایم و اجازه ندهیم که شیطان به بهانه درد ما را از مسیر توحید خارج کند.

و یا دعای امام سجاد برای رفع ضرر و زیان، چنین است: بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ مِنَ اللَّهِ وَ إِلَی اللَّهِ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ‏ اللَّهُمَّ إِلَیْکَ أَسْلَمْتُ نَفْسِی وَ إِلَیْکَ وَجَّهْتُ وَجْهِی وَ إِلَیْکَ فَوَّضْتُ أَمْرِی‏ فَاحْفَظْنِی بِحِفْظِ الْإِیمَانِ مِنْ بَیْنِ یَدَیَّ وَ مِنْ خَلْفِی وَ عَنْ یَمِینِی وَ عَنْ شِمَالِی وَ مِنْ فَوْقِی وَ مِنْ تَحْتِی‏ وَ ادْفَعْ عَنِّی بِحَوْلِکَ وَ قُوَّتِکَ فَإِنَّهُ لاَ حَوْلَ وَ لاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ‏ (شیخ عباس قومی مفاتیح الجنان) و نیز از حضرت امام صادق علیه السلام منقول است که فرد دردمند دست در موضع درد بگذارد و بگوید: بِسْمِ اَللَّهِ قُلْ أَعُوذُ بِعِزَّةِ اَللَّهِ وَ أَعُوذُ بِقُدْرَةِ اَللَّهِ وَ أَعُوذُ بِجَلاَلِ اَللَّهِ وَ أَعُوذُ بِعَظَمَةِ اَللَّهِ وَ أَعُوذُ بِجَمْعِ اَللَّهِ وَ أَعُوذُ بِرَسُولِ اَللَّهِ‏ وَ أَعُوذُ بِأَسْمَاءِ اَللَّهِ مِنْ شَرِّ مَا أَحْذَرُ وَ مِنْ شَرِّ مَا أَخَافُ عَلَی نَفْسِی (شیخ عباس قومی مفاتیح الجنان)

بنابراین با تأمل و دقت در دعاهای مخصوص بیماری، نتیجه می‌گیریم که توحید و ابعاد آن در همه حال حتی در هنگام بیماری باید مد نظر باشد و هیچ گاه از یاد خدا غافل نشویم. یاد خدا در هنگام بیماری هم اراده ما را قوی‌تر می‌سازد و هم ابعاد توحید را بر ما آشکار می‌سازد و هم عاملی برای دوری از وسواس شیطانی است که در قرآن سفارش شده است: قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ مِنْ شَرِّ مَا خَلَقَ.

منبع: خبرگزاری مهر