به گزارش ثریا در سلسله یادداشتهایی که پیش روی شماست قواعد اندیشه در قرآن و به تعبیری قواعد اندیشه قرآنی توسط مصطفی عباسی مقدم استاد علوم قرآن دانشگاه کاشان از متن آیات استخراج شده است. از آنجا که اندیشه و تعقل در قرآن جلوههای بسیار و آثار سرشار دارد، منظور ما انواع و شاخههای مختلف آن یعنی هرگونه عقلورزی، تأمل، فکر، تعمق، آینده نگری و عاقبت اندیشی را شامل میشود. منظور از قواعد هم قانونمندیها و ضوابطی است که بر اندیشه مومنانه در پرتو قرآن احاطه دارند و اینک بیانی مختصر از این قواعد:
قاعده هشتم: تعقل
عقل را همه انسانها و فرهنگها گرامی داشته و معتبر میدانند، اما نتیجه عقلورزی همیشه مثل یک محاسبه ریاضی مورد اتفاق افراد مختلف نیست. با اینکه عقل، قواعدی دارد اما در بسیاری از مسائل ارزیابی و نظر افراد مختلف است. از جمله دلایل این امر، تفاوت مشاهدات و تجارب و یا میزان دقت در مشاهدات است، چون همه از میزان یکسانی از عقل و قدرت تعقل برخوردار نیستند.
در آیاتِ وحی بالغ بر ۴۴ مرتبه به تعقل و جایگاه و آثار آن تأکید شده است، ضمن آنکه این مفهوم با الفاظ مترادفی همچون نُهی «إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیاتٍ لِأُولِی النُّهَی» و لُبً «وَمَا یذَّکَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ» و حِجر و حِجا تقویت شده است.
اما عقل چیست؟ ماده عّقّلّ به معنی بستن چیزی مثل عِقال دور سر است، بند یا کنترل. شاید عاقل در بند چیزی است که اورا از اموری نامطلوب بازمی دارد. کاربردهای عقل در قرآن، ذهن را به مفهوم تشخیص و ارزیابی سوق میدهد: «أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ وَأَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتَابَ أَفَلَا تَعْقِلُونَ؟» (بقره/۴۴) یعنی آیا مطلبی با این وضوح را تشخیص نمیدهید و نمیفهمید که باید به آنچه امر میکنید عامل باشید. علما عقل را یکی از منابع تعیین حسن و قبح میدانند، پس عقل است که میتواند خوب و بد را تشخیص دهد. همچنین با معیارهایی درست و نادرست را تمییز میدهد: «کَذَلِکَ یبَینُ اللَّهُ لَکُمُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ» تبیین کرده تا ما نتیجه بگیریم. به نظر میرسد قرآن برای فهم نهایی، درک کامل و به نتیجه رسیدن، کلمه و فعل عقل را به کار میبرد.(عنکبوت / آیه ۴۳) «وَتِلْکَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَمَا یعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ» اینها مثالهایی است که ما برای مردم میزنیم، و جز دانایان آن را درک نمیکنند.
از همین جا تفاوت مفهوم تعقل و تفکر نیز روشن میگردد. در کارخانه اندیشه در قرآن، فکر عهده دار تهیه مقدمات و مواد اولیه برای تشخیص و تصمیم است و تعقل، رسیدن به درک و نتیجه و ارزیابی و در نهایت تصمیم گیری. مثلاً درباره تحریف کلام خدا توسط یهودیان میفرماید: «یحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ مَا عَقَلُوهُ» (بعد از آنکه کلام خدا را تعقل کردند و فهمیدند تحریفش میکنند.) اگر آنها صرفاً اندیشیده باشند اما به کنه مفهوم آیات الهی نرسیده باشند چه دلیلی دارد که تهمت تحریف را به جان بخرند؟! بنابراین عقل و توان تعقل، قوهای از قوای انسانی است که خداوند برای جلب خیر و دفع شر از طریق تشخیصهای دقیق و نتیجه گیری و تصمیمات هوشمندانه در اختیار بشر قرار داده و شاید این، تعبیری دیگر از همان امانتی باشد که بر دوش انسان نهاده شد و البته مسئولیتهای سنگینی در پی آن به انسان واگذار گردید: ما امانت را بر آسمانها و زمین و کوهها عرضه داشتیم، آنها از حمل آن سر برتافتند، و از آن هراسیدند؛ امّا انسان آن را بر دوش کشید؛ اما او بسیار ظالم و جاهل بود.(احزاب/۷۲)
قرآن ویژگی صاحبان خرد ناب را تشخیص و انتخاب بهترین سخنان میشمرد: «فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذینَ یسْتَمِعونَ الْقَوْلَ فَیتَّبِعونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ الَّذینَ هَداهُمُ اللّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُواْ الْأَلْبابِ». (زمر / آیات ۱۷ ۱۸)
البته گاهی در روایات به معنی کنترل کنندگی عقل تاکید شده است، مثلاً امام علی (ع) میفرماید: عاقلترین مردم کسی است که جدّی اش از شوخی اش بیشتر باشد و با کمک عقلش بر هوا و هوسش پیروز گردد.[غررالحکم، ح ۳۳۵۵] یعنی عاقل رفتارش را مقید میکند و کنترل مینماید.
ویژگیهای عقل:
منزلت و اهمیت: پیامبر (ص) میفرمایند: اِنَّما یدْرَکُ الْخَیرُ کُلُّهُ بِالْعَقْلِ، وَ لا دینَ لِمَنْ لا عَقْلَ لَهُ؛ همه خوبیها با عقل شناخته میشوند و کسی که عقل ندارد، دین ندارد.[تحف العقول، ص ۵۴]
معیار ارزشگذاری: گروهی در حضور پیامبر (ص)، مردی را ستایش کردند و همه ویژگیهای خوب رابرایش بر شمردند. رسول خدا (ص) فرمودند: «عقل او چگونه است؟». گفتند: «ای رسول خدا! ما از جدیت او در عبادت و دیگر خوبیها سخن میگوئیم و شما از عقل او میپرسید؟». فرمودند: نادان از روی نادانی به زشتیهایی بزرگتر از زشتیهای انسان گنهکار دست میزند. همانا بندگان به میزان عقلشان در روز قیامت به درجه بالاتر نائل و به پروردگارشان نزدیک میشوند.(تحف العقول، ص ۵۴)
انتخاب بهتر: امام علی (ع) هم میفرمایند: لَیسَ الْعاقِلُ مَنْ یعْرِفُ الْخَیرَ مِنَ الشَّرِّ وَ لکِنَّ الْعاقِلَ مَنْ یعْرِفُ خَیرَ الشَّرَّینِ؛ عاقل، آن نیست که فقط خوب را از بد تشخیص دهد. عاقل، کسی است که از میان دو بد، آن را که ضررش کمتر است، بشناسد.[مطالب السئول، ص ۲۵۰]
گستردگی دامنه عقل: ویژگی عاقل، آن است که در برابر نادان بردباری کند، از آن کس که به او ظلم کرده بگذرد، نسبت به زیردستان متواضع باشد، با بالادستان در خوبیها رقابت کند، هرگاه خواست سخن بگوید، بیندیشد، اگر خوب بود بگوید و بهره ببرد و اگر بد بود، سکوت کندو سالم بماند، اگر بلا و امتحانی برایش پیش آمد به خدا پناه ببرد و دست و زبان خود رانگه دارد، اگر فضیلتی دید، به سرعت از آن بهره گیرد، حیا از او جدا نگردد و حرص از اوسر نزند، اینها خصلتهای دهگانه ای است که عاقل با آنها شناخته میشود.[تحف العقول، ص ۲۸]
امام صادق (ع) شاخههای عقل را چنین بیان کردند: ستون انسانیت، عقل است و از عقل، زیرکی، فهم، حفظ و دانش بر میخیزد. با عقل، انسان به کمال میرسد. عقل، راهنمای انسان، بینا کننده و کلید کارهای اوست. هر گاه عقل با نور یاری شود، دانا، حافظ، تیزهوش و فهیم میشود و بدین وسیله (پاسخ) چگونه، چرا و کجا را می فهمد و خیرخواه و دغلکار را میشناسد و هرگاه این را دانست، مسیر حرکت و خویش و بیگانه را میداند.(کافی، ج ۱، ص ۲۵، ح ۲۳)
و در حدیث دیگر فرموده اند: «العقل عقلان: عقل الطبع، و عقل التجربه، و کلاهما یؤدی الی المنفعه»؛ عقل دوگونه است: یکی عقل طبیعی که به صورت استعداد است و دیگری عقلی که در اثر تجربه حاصل میشود و هر دو به بهره وری میانجامد.
راه تقویت عقل
حضرت علی (علیه السلام) در جواب کسی که از آن حضرت خواست تا عقل را توصیف کنند، فرمود: العقل غریزه تزید بالعلم و التجارب؛ عقل، استعدادی است که به وسیله علم و تجربه زیاد میشود.(غررالحکم، ۱۷۱۷)
با سیری در آیات میتوان دریافت که دقت در مخلوقات و دانش بیشتر، تقوا، سیر و سفر در زمین، هوشیاری و گوش سپردن به تبیینهای قرآن از جمله عوامل تقویت عقل و تعقل انسانند.
منبع: خبرگزاری مهر
دستگاهها برای کمک به آموزش و پرورش فراتر از سخن گام بردارند
امروز؛ آخرین مهلت ثبتنام دانشجویان در المپیاد ورزشهای فناورانه
دانشکده رسانه فارس دانشجو میپذیرد
آغاز توزیع کارت آزمون استخدامی آموزش و پرورش از امروز
۱۰۷۳ مدرسه کانکسی بالای ۱۰ دانشآموز تا مهر امسال ساماندهی میشوند
نحوه انتخاب موضوعات پایان نامه برای پذیرش دانشجوی استاد محور
پرونده چهارمین مسابقه خودنویس در نمایشگاه کتاب تهران بسته میشود
بزرگداشت فردوسی در تماشاخانه مهر حوزه هنری برگزار میشود
نیاز سالانه سازمان نوسازی مدارس به ۱۶۸ هزار میلیاردتومان اعتبار/ساخت ۲۰۰ مدرسه بزرگ در سال جاری
تقدیر وزیر علوم از شیمیدانها / درخواست کمک برای دانشجویان علوم پایه/ تحقیر کمدین یهودی
اساسنامه سازمان ملی سنجش و ارزشیابی نظام آموزش کشور ابلاغ شد
مصدومیت جزیی ۱۰ دانشجوی دانشگاه رازی در پی ریزش بخشی از سقف کاذب
دنبال تجمیع دانشگاههای آزاد نیستیم/ ایجاد سرای نوآوری
دستگیری چهار نفر در ارتباط با فروش سوالات آزمون وکالت
آزمون ارتقای دستیاران تخصصی دندانپزشکی چهارم مرداد برگزار میشود
به دنبال افزایش وام دانشجویی هستیم/ خوابگاههای دانشجویی باید نوسازی شوند
جشن دخترونه در صحن دانشگاه تهران برگزار شد
استور بازی موبایل ایکس باکس در تابستان از راه میرسد
جو بایدن خودروسازهای چینی را نقره داغ کرد
کاسبی عجیب و پرسود چند ایرانی در آمازون+عکس
اشتباه بیسابقه گوگل سالمندان را سردرگم کرد
اسقبال گسترده مردم از تاکسیهای رباتیک گوگل
نمره صفر برای غیبت در امتحانات خرداد
تأمین 63 درصد بودجه دانشگاه فرهنگیان همچنان از محل حقوق دانشجومعلمان
زاکربرگ میخواهد این شبکه معروف خبری را بخرد
درخواست 7 هزار دانشجومعلم برای حذف کسورات مطابق با رأی دیوان عدالت اداری
خداحافظی حجت الاسلام و المسلمین محمدی عراقی از عضویت در شورای عالی انقلاب فرهنگی
اجازه ایجاد مدرسه غیردولتی در فضای تجاری یا مسکونی؛ دستورالعمل مدارس استیجاری تدوین شد
«اساسنامه سازمان ملی سنجش و ارزشیابی نظام آموزش کشور» ابلاغ شد
رضایت داوطلبان آزمون استخدامی آموزش و پرورش
کنکور 1404 چگونه برگزار میشود؟
مشاهیر ادبی مثل حافظ و سعدی به صورت نمادین در نمایشگاه کتاب تهران قدم میزنند.
معاون دانشجویی دانشگاه شریف منصوب شد
نگاهی به بخش دیجیتال سی و پنجمین نمایشگاه کتاب تهران
یک عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی از این شورا خداحافظی کرد
بن خرید رسانهها برای نمایشگاه کتاب ۴۰۵ هزار تومان است، نه یک میلیون تومان!
با صدرا ساختارهای منجمد و سنتی را میشکنیم
برگزاری اجلاسیه سراسری مدیران گروههای آموزشی دانشگاه آزاد اسلامی در شیراز
تازههای شعر کانون پرورش فکری رونمایی میشوند
همکاری دانشگاه امیرکبیر با شرکت مهندسی و ساخت تاسیسات دریایی
دانشنامه دانشگاه جامع علمی کاربردی غیرقابل جعل میشود
مرکز نشر دانشگاهی هزینه های مخالفت در آمریکا را رونمایی میکند
آزمون ارتقا دستیاری دندانپزشکی مردادماه برگزار میشود
ضرورت سرمایه گذاری و حمایت ویژه از رشته های علوم پایه
اعطای بورس فلسطین به دانشجویان فلسطین و حامیان مردم غزه
دفع حملات سایبری به دانشگاهها پس از عملیات وعده صادق
اعطای گرنت خاتم به طرحهای برگزیدگان کنگره شیمی
گسترش همکاری معاونت فرهنگی وزارت بهداشت و سازمان فنی و حرفه ای
رهبر انقلاب از نمایشگاه کتاب تهران بازدید کردند
این داستان با قتل یا مرگی خودخواسته آغاز میشود
لزوم اصلاح اساسنامه صندوق ذخیره فرهنگیان مبتنی بر شرایط روز
بحران هزینههای تحصیل برای دانشجویان انگلیسی
واگذاری تصمیمگیریهای آموزش عالی به کار گروههای استانی
دانشجویان در شش محور در کرسیهای آزاد اندیشی با هم رقابت میکنند
ترفند مخفیانه و زشت اپل در فروش یکی از محصولاتش لو رفت+عکس
راحتترین و کمصداترین کابین متعلق به این خودرو است+عکس
تصویر ناسا از شفق قطبی بر فراز لهستان پربازدید شد+عکس
مشاهده نشانههایی از تمدن فضاییها دانشمندان را شگفت زده کرد
تویوتا لندکروزر ساخت چین هم از راه رسید+عکس
پیشرفت خیره کننده پروژه مگامیلیارد دلاری بن سلمان+عکس
عرضه روایت داستانی از زندگی امام موسی کاظم(ع) در نمایشگاه کتاب
افزایش شهریه تمامی مدارس غیردولتی یکسان نیست
هفته خوابگاهها؛ فرصتی برای به تحقق پیوستن اهداف بلند مدت فعالان فرهنگی
مسئله حجاب به اندازه مسئله اقتصادی اهمیت دارد
بیش از ۷۴ هزار متر مربع به فضای ورزشی دانشگاهها افزوده شد
درهای پارک ملی علوم، فناوریهای نرم و صنایع فرهنگی جهاددانشگاهی به روی جوانان باز است
دانشجوی تراز انقلاب اسلامی، فاتح قلههای برجسته علمی و عملی
دومین دوره آشنایی با مفاهیم اسلام ناب و مبانی انقلاب برگزار شد
تشریح ارکان سازمان ملی سنجش و ارزشیابی نظام آموزش کشور
آییننامه جدید سرویس مدارس اجرا میشود؛ شهرداریها و دهیاریها مسئول آموزشوپرورش ناظر
مهمترین فعالیت شورا پل ارتباطی میان دانشجویان و مدیران دانشگاه است
برای ایجاد سازمان ملی سنجش و ارزشیابی تعارض منافع کنار گذاشته شد
ادغام دانشگاه صنایع و معادن با دانشگاه خواجه نصیر
تا ۱۰سال آینده در حوزه فناوری سرآمد دنیا خواهیم شد
برگزاری نشست فانتزی در ادبیات معاصر ایران و روسیه در دانشگاه الزهرا(س)
کتاب بنویسید غرب... بخوانید غزه منتشر شد
تاق سه گوش در نمایشگاه کتاب عرضه می شود
توقف مصوبه افزایش سقف سنی روسای دانشگاههای غیردولتی در وزارت علوم
تمام مراکز آموزش علمی کاربردی به مراکز کاریابی تخصصی مجهز میشوند
اعلام نتایج آزمونهای سراسری، ارشد و دکتری تا ۱۵ خرداد
ربان انساننمای زن چری به ایران میآید+عکس
اولین پارتی شبیه سازی شده با هوش مصنوعی برگزار شد
آیفون تاشو به زودی با ظاهری شیک تولید میشود+عکس
نقشه متروی فضایی برای سفرهای فضایی منتشر شد+عکس
کاسبی عجیب و پرسود چند ایرانی در آمازون+عکس
چطور شد که شفق قطبی در ایران دیده شد؟ +عکس
راه حل عالی و جدید برای گرمایش زمین پیدا شد
رولزرویس کولینان ۲۰۲۵ با ظاهری خشن میآید+عکس
فضاپیمای پرسروصدای بوئینگ هنگام پرتاب مشکل پیدا کرد+عکس
۳۸هزار میلیارد عملیات در ثانیه کاری که تراشه اپل انجام میدهد
اپل برای ساخت و پخش تبلیغات زشتاش عذرخواهی کرد
سیاهچالههای فضایی را چطور ببینیم؟
آیپد ایر ۲۰۲۴ با ظاهری چشمنواز و رنگهایی جذاب+عکس
تصویر ناسا از شفق قطبی بر فراز لهستان پربازدید شد+عکس
به روزرسانی طوفانی واتساپ تغییرات اساسی در ظاهرش ایجاد کرد+عکس
استور بازی موبایل ایکس باکس در تابستان از راه میرسد
هوش مصنوعی قرار است انسانها را نابود کند؟
هر رشتهای تأسیس شود پیوست اشتغال خواهد داشت
برنامه وزارت علوم برای طرح امریه دکتری استعدادهای درخشان
نشان ملی معلمی بهزودی در شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب خواهد شد
ترفند مخفیانه و زشت اپل در فروش یکی از محصولاتش لو رفت+عکس
نسل جدید بمبافکنها برای رقابت با آمریکا در راه است
مرسدس بنز ترکیبی از دو خودروی خود را ساخت+عکس
خفاش سرچکشی موجودی بازمانده دوران باستانی+عکس
اگر انسان درون سیاهچاله سقوط کند چه اتفاقی میافتد؟
تصویر دیدنی از رنگین کمان امروز تهران
شخصیت دختر کاپشنصورتی با گوشواره قلبی رونمایی شد
تأیید انتخاب رئیس دانشگاه صنعتی امیرکبیر
باغ گیاه شناسی ملی ایران
مجموعه ۱۴ جلدی به دنیا آمدهام رونمایی میشود
نظراتی که حاوی توهین یا افترا به اشخاص ،قومیت ها ،عقاید دیگران باشد و یا با قوانین کشور وآموزه های دینی مغایرت داشته باشد منتشر نخواهد شد - لطفاً نظرات خود را با حروف فارسی تایپ کنید.