به گزارش ثریا نشست تخصصی «مبانی، رویکردها و نوآوری‌های کلامی شهید صدر» در تاریخ ۱۲ مردادماه توسط پژوهشگاه تخصصی شهید صدر و با همکاری مرکز علوم نوین اسلامی (معنا) با حضور حجت الاسلام خسروپناه، حجت الاسلام محمدتقی سبحانی و حسن لاهوتیان در بنیاد فرهنگی امامت برگزار شد.

حجت الاسلام سبحانی در خصوص مبانی، روش و نوآوری‌های شهید صدر به ارائه سخن پرداخت و گفت: شهید صدر انصافاً یک نابغه و استثنا در بین اندیشمندان ما بود. متأسفانه در آستانه اوج بلوغ علمی دچار آن صدمه و فاجعه شهادت ایشان شدیم. من به عنوان کسی که از خوانندگان فعال آثار ایشان است، تردید ندارم اگر ایشان سال‌هایی می‌ماند و هم‎چنان اندیشه می‌کرد و می‌گفت و می‌نوشت، ما امروز میراث گران سنگ بیشتری در اختیار داشتیم. بحث‌های مهم و اساسی شهید صدر همچنان مکتوم و مخفی مانده است. چون موضوع جلسه بحث ولایت و توجه به سیره و آرمان‌های اسلامی اهل‎بیت (ع) است، سعی می‌کنم در ضمن اینکه به این موضوع می‌پردازم و یک طرح واره‌ای از اندیشه‌های شهید صدر را عرض می‌کنم، به پاره‌ای از نوآوری‌های تأسیسی بنیادی شهید صدر هم اشاره کنم. شاید سبب شود طرحی جدید در مطالعات اعتقادی و کلامی ما گشوده شود.

مدیرعامل بنیاد فرهنگی امامت که در نشست مبانی، رویکردها و نوآوری‌های کلامی شهید صدر سخن می‌گفت، تصریح کرد: شهید صدر دغدغه بنیادی در حوزه اندیشه و فکر اسلامی دارد. آغازگر حرکت علمی او با یک مواجهه نسبت به انحرافات و مکتب‌های رقیب است. اقتصادنا و فلسفتنا در اوایل دهه سوم او نوشته شد. هر دو کتاب، پاسخی است به دو مسئله اساسی عصر او. مسائل بنیادینی که از غرب آمده، مطرح است. مارکسیسم و لیبرالیسم مطرح است. شهید صدر با فلسفتنا و اقتصادنا هم طرحی از اندیشه اسلامی را ارائه می‌کند و هم پاسخی بنیادین به یک موج جدید از اندیشه‌های فکری و فرهنگی دارد.

وی افزود: نهاد و بنیاد اندیشه صدر بر محور تفکر، بینش و اعتقادسازی بنا شده. اگر کسی می‌خواهد شهید صدر را قرائت کند، این عنصر باید به عنوان عنصر اصلی شخصیت او مورد توجه قرار گیرد. هر جا صدر در روال طبیعی حوزه علمیه در فقه و اصول با یک مسئله فکری برخورد می‌کند، یا مسیر درسش را تغییر می‌دهد یا درسش را تعطیل می‌کند یا در اولین فرصتِ تعطیلیِ درس، به آن بحث می‌پردازد. این در طول زمان با حیات علمی شهید صدر تا آخرین لحظات حیات او همراه است.

سبحانی گفت: در آثار مختلف او چه در محاضرات چه در رساله‌های کوتاه چه لابه‌لای رساله‌های اصولی او کاملاً روشن است که او مسئله امامت و ولایت دارد و به جد روی موضوع فکر می‌کند. شهید صدر در بحث امامت از دو منظر باید مطالعه کرد. یکی به لحاظ رویکرد امامتی او که به روش‌شناسی ویژه شهید صدر در حوزه مطالعات اسلامی برمی‌گردد و دوم به نظریه امامت شهید صدر. هر دو عنوان در نظر ایشان دائم در حال رشد و تکامل است.

حجت الاسلام سبحانی ادامه داد: از همان محاضرات، یا دیگر آثارشان اندیشه امامت ایشان روشن است. یک نظریه را تا آخرین بحث که در الاسلام یقود الحیاة است، می‌خواهند پیش ببرند. این کتاب بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و به عنوان طرحی برای جمهوری اسلامی نوشته شد. در مقدمه، مسئله استخلاف الهی را مطرح می‌کنند. گریزی به مسئله امامت هم دارند. این بخش خودش یک بحث مستقلی می‌خواهد. حتماً نکات بسیار دقیق و توجهات ویژه‌ای به امامت و ولایت دارد و البته نقدهایی هم به اندیشه ایشان وارد است. ممکن است بتوان گفت اگر ابتدا و انتهای نظریه ایشان را جمع کنیم، در یک نظریه واحد قابل جمع نیست.

سبحانی گفت: طرح نظریه امامت شهید صدر تبیین امامت از درون اصل رسالت است. تمام تلاش ایشان این است که نشان دهد امامت چیزی جز رویه دوم رسالت نبوی نیست. بدون رسالت، امامت را نمی‌توان فهمید و بدون طرح امامت، فهم دقیق رسالت، روشن و واضح نمی‌شود. ایشان چه در بحث‌های تاریخی، چه بحث‌های تبیینی و اعتقادی، دنبال بیان این نکته است که رسالت و امامت جدایی ‎ناپذیر است. در نگاه ایشان اگر کسی فهم درستی از رسالت پیامبر داشته باشد، بی تردید امامت را تأیید می‌کند.

وی تصریح کرد: در طرح نظریه امامت، ایشان معتقد است اگر کسی رسالت پیامبر و سیره و سخنان آن حضرت را به صورت واقعی و موضوعی دنبال کند، بی تردید حکم می‌کند حتماً طرحی برای بعد از پیامبر پیش ‎بینی شده تا این رسالت به سرانجام خودش نزدیک شود. در کتاب "ائمه اهل البیت و دورهم فی تحصین الرسالة الاسلامیه" اهل بیت را باید در تقویت و استمرار اسلام دید. حرف اصلی ایشان هم همین است. اگر کسی تاریخ اسلامی را مطالعه کند و گزینه‌های فراروی جامعه پیامبر را پیش رو بگذارد، متوجه می‌شود تنها گزینه، طرحی برای وصایت است.

وی ادامه داد: مرحوم صدر کتاب "بحث حول الولایه" را در نقد اندیشه‌های عبدالله فیاض در باب بنیاد تشیع که امامت است نوشته. وقتی این کتاب به ایران آمد، شریعتی به این مقدمه نقد نوشت. وقتی این به نجف رسید، ایشان یک پاسخ مفصل نوشت و گفت در ایران باید چاپ شود. آنچنان فضا به نفع دکتر شریعتی داغ بود که نزدیکان شهید صدر که می‌دانم چه کسانی بودند، توصیه کردند این پاسخ‌ها نباید در ایران چاپ شود. دوستان متن کتاب عبدالله فیاض و نقدهای شهید صدر در کتاب "بحث حول الولایه" و نقدهای شریعتی را به آن بخش ببیند. شریعتی طرحی دارد و می‌خواهد طرحش را کنار طرح شهید صدر بگذارد. طرح شریعتی می‌خواهد بین وصایت و شورا جمع کند و نقدش از این منظر به شهید صدر است. این مجموعه گویای نگاه عمیق و دقیق شهید صدر به مسئله ولایت و وصایت است. خود این قابل مطالعه است. این بحث نظریه امامت از دیدگاه شهید صدر بود.

سبحانی سپس به بحث دوم یعنی روش ‎شناسی شهید صدر پرداخت و گفت: بخش دوم به نظرم مهمتر است و سرآغاز یک نگاه مطالعاتی جدید به حوزه مطالعات اسلامی است. مرحوم صدر یکی از شخصیت‌های نادری است که در دوران معاصر ما به مسئله روش‎شناسی و متدولوژی توجه کرده. حتی در بین اندیشمندان نوگرای حوزه کمتر کسی داریم که بحث روش‎شناسی را دنبال کرده باشد و نوآوری داشته باشد. دو روش معمول در حوزه علمیه داریم؛ یکی علم اصول و دیگری منطق. اصول را فعلاً کنار می‌گذاریم. خودش داستانی دارد که شهید صدر در بحث منطق فهم متن و استنباط چه نگاهی دارد. آیا مسلک اصولیین را به تمام معنا پذیرفته یا حاشیه دارد یا تأسیس‌هایی دارد. این در جای خودش را بیان بحث شود.

سبحانی گفت: در منطق استدلال نه منطق استنباط، مرحوم صدر در عصر خودش با دو منطق حاکم مواجه است. یکی منطق استدلالی ارسطویی و دوم منطق تجربی پوزیتیویستی. می‌توانید به کتاب مبانی منطقی استقرا یا رساله‌ای که قبل از آن با عنوان "التأسیس للمنطق الذاتی" نوشت را ببینند. حتماً این رساله را قبلاً بخوانید.

وی افزود: ایشان وقتی درس اصول می‌دهند، در مباحث قطع و ظن با پرسش‌هایی مواجه می‌شوند. مسائل روز را در درس مطرح می‌کنند. بحث بالا می‌گیرد. ایشان احساس می‌کند با این بحث‌های جاری اصولی این سوالات قابل پاسخ نیست. درس را تعطیل می‌کنند یا درس به تعطیلات می‌خورد. یک گعده علمی تشکیل می‌دهند. آثار غربی‌ها و مسلمین را می‌بینند و بحث می‌کنند که مبنای حجیت قطع کجاست. ما این را راحت در اصول می‌گوئیم و رد می‌شویم. قطعی که می‌گوئیم هم قطع شخصی و روان‎شناختی است. این به هم ریختن اساس حجیت است. قطع در تفسیر برخی اصولیان معاصر نفی حجیت قطع است. اصلاً نفی حجیت فقه است. قطع شخصی روان‎شناختی که از ادله برای فرد قطع حاصل می‌شود و این را مبنای فهم دین قرار می‌دهد، قابل قبول نیست. این پرسش برای مرحوم صدر جدی می‌شود. بحث از گعده در درس خارج می‌آید. یک بار تقریر می‌شود. اولین بار رساله التاسیس للمنطق الذاتی را می‌نویسند. می‌گویند دو منطق داریم. منطق ارسطویی و منطق پوزیتیویستی.

حجت الاسلام سبحانی با اشاره به دو منطق ارسطویی و پوزیتویستی ادامه داد: از دیدگاه شهید صدر این دو منطق کافی نیست و باید منطق جدیدی را تأسیس کرد. تعبیر ایشان این است که منطق ارسطویی توالد موضوعی دارد. اصطلاح توالد موضوعی و توالد ذاتی دارند. نقص بزرگ منطقی ما در حوزه استدلال این است که ارسطو آمد برای صورت، منطق و متدولوژی ارائه داد اما برای ماده کار ارسطو ناتمام ماند. تنها در صناعات خمس آن هم در برهان و جدل به ماده پرداخت. مرحوم صدر منطق ارسطو را از حیث ماده نقد می‌کند. شیوه و رویکرد ارسطو در تبیین موضوع استدلال کافی نیست. اسم این منطق جدید را توالد ذاتی می‌گذارد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی افزود: مبنای قطع اصولی ما کجاست؟ این را به تفصیل در جامعه المصطفی (ص) در دکتری بحث کردم. قطع اصولی ما یک امر حادثی است که ریشه‌اش در یقین کلامی یعنی آثار شیخ مفید و سایر بغدادی‌های ماست. وقتی آنها می‌گفتند یقین، آن یقین همین توالد ذاتی است که مرحوم صدر می‌گوید. مرحوم صدر در میانه دو یقین یعنی یقین ارسطویی و یقین متکلمانه یقین دوم را ترجیح می‌دهد. می‌گوید اولی را قبول داریم اما محدودیت دارد و مشکل تفکر را حل نمی‌کند. منطق مکمل، منطق توالد ذاتی است.

وی ادامه داد: در مبانی منطقی استقرا نشان می‌دهد یکی از راه‌های مهم استقراست. از حساب احتمالات استفاده می‌کند و روشن می‌کند راه و روش رسیدن به یقین لزوماً روش ارسطویی نیست. ایشان معتقد است این منطق است که راه را در حوزه مطالعات اسلامی باز می‌کند. منطق استقراءِ او با کل اندیشه او گره خورده است. معتقد است با منطق ارسطویی یا پوزیتویستی نمی‌توان فقه و تاریخ و عقاید را پیش برد.

این پژوهشگر ضمن اشاره به منزلت استقراء در مباحث شهید صدر، افزود: اینکه این را در مسئله وجود خدا تمام می‌کند و نشان می‌دهد برهان نظم یک برهان استدلالی یقینی است، از همین باب است. از نگاه ارسطویی برهان نظم یقینی نیست؛ یا تمثیل است یا استقرا. خیلی تلاش شده دلیل نظم را برهانی کنند اما نشده. چون مبتنی بر مشاهدات و استقراء مصادیق است. از دیدگاه منطق ارسطویی برهان نظم، برهان نیست. فیلسوفان در هیچ اثر فلسفی نامی از این برهان نیاورده‌اند. چون حداکثر جدلی است نه برهانی. مرحوم صدر در مقدمه الفتاوی الواضحه می‌گوید برهان نظم، برهان است و یقینی است اما مبتنی بر منطق توالد ذاتی نه منطق ارسطویی. از نگاه شهید صدر بسیاری از مطالعات اسلامی مکتوم مانده. دلیلش هم این است که روش‎شناسی درست برای مطالعات اسلامی نداریم.

سبحانی با اشاره به دیدگاه اصولی معروف در باب قطع گفت: گفته‌اند قطع چه از پریدن کلاغ حاصل شود چه از چیز دیگر حجت است. شهید صدر می‌گوید قطعی که از تواترات و تجربیات حاصل می‌شود، با قطعی که از پریدن کلاغ حاصل می‌شود فرق دارد.

سبحانی تأکید کرد: مشکل اصلی ما در حوزه مطالعات تاریخی چیست؟ چرا تاریخ از منظومه مطالعات دینی ما بیرون رفت؟ موج جدید نقد، نقدهای تاریخی است. حوزه علمیه از بنیاد نسبت به روش‌های تاریخی کم‎اعتنا و کم‎مهر است؛ چون منطق تفکر ما مطالعات تاریخی را یقینی نمی‌داند؛ چون در مقدمات برهان قرار نمی‌گیرد؛ علوم ظنی است. به چه دردی می‌خورد؟ قرآن کریم بسیاری از ادله و شواهد خودش را از تاریخ می‌آورد. مرحوم صدر معتقد است از طریق منطق توالد ذاتی می‌توان مطالعات تاریخی را احیا کرد. "بحث حول الولایه"، "ائمه اهل البیت و دورهم فی تحصین الرسالة الاسلامیة" و… همه مطالعه تاریخی است. تمام مباحث شهید صدر در حوزه ولایت و امامت ناظر به تاریخ است.

سبحانی گفت: می‌خواهم بگویم رویکرد روش‎شناختی ایشان به تاریخ چیست. ایشان تاریخ را منبع و مصدر می‌داند نه اینکه صرفاً عبرت باشد. استدلال ایشان بر حقانیت ولایت و امامت مبتنی بر یک تحلیل تاریخی است که از منطق توالد ذاتی ایشان برمی‌خیزد. روش‎شناسی ایشان جمع شواهد و قرائن است که مجموعه اینها به شما یقین ذاتی می‌دهد. از تاریخ بر حقانیت امیرالمؤمنین و وجوب نص استدلال می‌کند.

وی افزود: مرحوم صدر در امامت عامه از تاریخ استفاده می‌کند. بحث حول المهدی اثبات وجود نص است. اثبات شرط عصمت است. اثبات یک طرح امامت عامه است. می‌گوید اگر کسی رسالت اسلامی و سیره پیامبر و واقعیت‌های بعد پیامبر را مطالعه کند، یقین می‌کند پیامبر هم به صورت پیشینی و هم پسینی نگاهش مبتنی بر امامت بوده. ایشان در کتاب ائمه اهل البیت یک استدلال تاریخی بر حقانیت می‌کند. "ائمه اهل البیت"، امامت خاصه است با نگاه تاریخی. چون این نگاه و رویکرد را نمی‌شناسیم، نمی‌توانیم تشخیص دهیم که ایشان به صراحت و اشاره می‌گوید بحثم برای اثبات ولایت اهل بیت است.

وی گفت: نقدهای تند نسبت به خلافت دارد. فدک در تاریخ چیست؟ فدک برای ایشان فقط یک نمونه است. صدیقه طاهره محور نقد را فدک می‌گذارند. مرحوم صدر نشان می‌دهد فدک در تاریخ بزرگترین علامت نقد خلافت خلفا است. نشان می‌دهد اینها اعتنایی به سنت پیامبر نداشتند. نقدها از منظر تاریخی آن‌قدر روان، منطقی، معتدل و روش‎شناسانه است. ما یک موج استبصار در جهان عرب تحت تأثیر آثار شهید صدر داریم. کسانی رهبر فکری بودند در مراکش و….

حجت الاسلام سبحانی گفت: مامت در تاریخ تفکر شیعه روش‌های مختلفی داشته. دو روش مهم امامت‌پژوهی داشتیم. امامت‌پژوهی کلامی یا تطبیقی که از شیخ مفید و هشام و مؤمن الطاق تا دوران معاصر بزرگان زیادی داشته. در دوران معاصر هم بزرگترین شخصیت علامه میرحامد حسین و مدرسه لکنو بود. ادامه این راه هم در آثار مرحوم مظفر، علامه امینی و… است. خط دوم، مطالعات درون‎متنی یا امامت تبیینی بوده. اینها معرفة الامام است. این را بیشتر محدثان ما داشتند. کلینی، علامه مجلسی، ضیا العالمین، مرحوم شفتی، اثبات الولایه مرحوم نمازی و...

سبحانی تأکید کرد: خط دیگری باید گشوده شود که خط مطالعات تاریخی امامت یا تاریخ الامامة است. این نه به اینک معنا که از امامت گزارش کنیم. باید ادله اثبات امامت را چه در امامت عامه چه خاصه از درون واقعیت جهان اسلام بگیریم. می‌توان از درون متن تاریخ و مستندات تاریخی با آن واقعیت رسالت پیامبر، واقعیت اتفاقات بعد از پیامبر و واقعیت حیات پیامبر، اثبات کرد حقانیت از آنِ اهل‎بیت است. یکی از سرآمدان آغازگر این رویکرد روش‎شناسی، مرحوم علامه شهید صدر است. متأسفانه شاگردان ایشان هم در ادامه این اندیشه‌ها تلاشی نکردند.

منبع: خبرگزاری مهر