به گزارش ثریا - چهارمین نشست از سلسله نشستهای بزرگداشت حکیم نظامی، با موضوع «نظامی و میراث روایی»، با حضور علیرضا حسنزاده مردمشناس و نویسنده و دبیری علمی سمیه شکری دکترای زبان و ادبیات فارسی بهصورت برخط برگزار شد.
در ابتدای این برنامه سمیه شکری به ذکر مقدماتی در خصوص نظامی پرداخت و گفت: نظامی یکی از بزرگترین گنجینههای فرهنگ و ادبیات فارسی است که به سرایش ۵ منظومه بسیار ارزشمند پرداخته است. ارزشمند از این جهت که شاید جز اولین داستانهای منظوم در زبان فارسی باشد. اگر شاهنامه فردوسی را به طور خاص و ویژه کنار بگذاریم و جز ادبیات حماسی محسوب کنیم، نظامی توانسته داستانهایی را که احتمالاً برخی از آنها عامیانه و بر سر زبان مردم بوده و برخی در کتب تاریخی پیش از نظامی آمده، همزاد و با هم ترکیب کند و منظومههای ارزشمندی را به ادبیات فارسی ما هدیه کند. مسأله دیگری که آثار نظامی را ارزشمند میکند، تأثیر آن در ادبیات بعد از نظامیست. ما بعد از نظامی، شاهد قصهگوییهای منظوم در ادبیات خود بودیم و به نظر میرسد این مهمترین گامی بوده که نظامی در تاریخ ادبیات ما برداشته است. بنابراین نظامی برای شاعران و دوستداران شعر منظوم پس از خود، پیشرو و الگو بوده است.
در ادامه علیرضا حسنزاده با طرح این پرسش که اگر ما به پیشینه ادبیات پریانی برگردیم، جایگاه نظامی را کجا باید پیدا کنیم، اظهار داشت: همانطور که میدانیم عمارت باشکوه ادبیات حماسی را افرادی چون فردوسی بنیان نهادند. پس از آن ادبیات تئوسوفیکال در کارهای سهروردی، عطار و … را میبینیم.آنها گریزی به ادبیات عامیانه میزنند اما پارادایمی که در آن، این روایتها را بازسرایی میکنند، عرفان و ارزشهای عرفانی است. از طرف دیگر، ما آثار منثوری مثل سمک عیار داریم که البته دقیقاً نمیدانیم که پیش از نظامی یا پس از آن بوده است. اما به هر شکل به نظر من، ادبیات منظوم پریانی یا قصه پریان منظوم را باید در آثار نظامی پیدا کرد. به نظر من در آثار نظامی دوگونه ادبیات شفاهی قابل ردیابی است. یکی قصههای عامیانهای مثل لیلی و مجنون یا خسرو و شیرین که علیرغم ادبیات بسیار زیبا و توصیفهای شگفتانگیز نظامی، پایان فرحبخش یا شادیافزایی ندارد. دیگری قصه پریان است به ویژه در هفت پیکر و اسکندرنامه. این دو به نوعی ما را با بازسرایی قصههای عامیانه از سوی نظامی مواجه میکند. در کارهای دیگران ازجمله در الهینامه عطار هم میتوانیم ردپای تمها یا کاراکترهای فرهنگ مردمی را ببینیم که نوعی بازآفرینی عرفانی قصههای عامیانه است. اما در کار نظامی باید آن را به گونه دیگری ببینیم.
او با برقراری ارتباط بین «شعر» به عنوان گونه غالب ادبیات ایران پیش از دوره مدرن با جایگاه نظامی به عنوان پدر قصههای پریان ایرانی، افزود: من در کتابی با عنوان «فرهنگ در سایه کرونا» در بررسی برهم کنش ادبیات و آئین، توضیح دادهام که مهمترین گونه ادبی روایت برای ما ایرانیان، شعر و سخن منظوم بوده است نه سخن منثور. به همین دلیل باید توجه داشته باشیم که برخلاف کشورهای دیگر مثل روسیه به عنوان یک کشور همسایه که مهمترین ژانر ادبی آنها، نثر است، مهمترین شکل ادبیات ما، ادبیات منظوم بوده است. به عبارت دیگر، ما آثار منثوری نداریم که به طور مثال مانند حافظ و شاهنامه فردوسی تا این حد با هویت ایرانی گره خورده باشد. بنابراین اینکه من این فرضیه را برای گفتگو درباره آن مطرح کردم که نظامی گنجوی پدر قصههای پریان ایرانیست، به این دلیل است که ژانر یا گونه اصلی ادبیات ما حداقل تا دوره پیش از دوره مدرن، شعر و ادبیات منظوم بوده است. تا جایی که حتی این ادبیات منظوم بر روی ادبیات منثور ما سایه میاندازد. لذا باید از این زاویه به نظامی و جایگاه او در این زمینه نگاه کرد.
این مردمشناس در ادامه جهت پاسخ به سوال ابتدایی خود در خصوص جایگاه نظامی در پیشینه ادبیات پریانی و نیز تأیید فرضیه خود درباره نظامی به عنوان پدر قصههای پریان ایرانی، به ارائه شواهد و نمونههایی از آثار نظامی پرداخت و گفت: همانند قصههای عامیانه که ما میگوئیم «یکی بود، یکی نبود، غیر از خدا هیچ کس نبود»، برای من جالب است که نظامی در ابتدای هفت پیکر وقتی میخواهد داستان را شروع کند، تقریباً با همین عبارت شروع میکند:
«ای جهان دیده بود، خویش از تو / هیچ بودی، نبوده پیش از تو» نکته دیگری که بسیار مهم است این است که نظامی در مورد «سخن» نکتهای میگوید که در هرمنوتیک بحث در مورد قصهها و رایتها خیلی به ما کمک میکند: «آنچه هم نوست و هم کهن است / سخن است و در این سخن، سخن است» این عبارت من را یاد عبارت «بادکِن» از فولکلور میاندازد که میگوید فولکلور یا قصه عامیانه چون شرابی تازه در جام کهنه و یا چون شرابی کهنه در جامی تازه است. اشاره به همین نکته نظامی درباره نو و کهن بودن سخن (روایت) دارد. مسأله دیگری که باید به آن اشاره کنم، دانش فراخ و گسترده نظامی در فهم انسانشناختی و مردمشناختی فرهنگی است. شاعرانی مثل فردوسی و نظامی که توان خلق یک شاهکار را داشتهاند، نماد «خودآگاهی میراثی» هستند. یعنی محال بوده که آنها به فرهنگ خود آگاه نباشند و بتوانند شاهکار ادبی خلق کنند.
حسن زاده در بخش دیگری از سخنانش گفت: نکته بعدی که میتوان آن را در مقدمههای مختلفی که نظامی حتی در هفتپیکر آورده دید، نگرش فلسفی بسیار عمیق اوست که در این عبارت خلاصه میشود: «من روایت میکنم، پس هستم». اگر دکارت میگوید من فکر میکنم، پس هستم یا اگر فوئرباخ میگوید من غذا میخورم، پس هستم، اگر کامو میگوید من شورش میکنم، پس هستم، در مورد نظامی باید بگویم او به ما نشان میدهد که «من روایت میکنم، پس هستم» و این برای فرهنگ و هویت ایرانی بسیار مهم است. چون بخش مهمی از هویت ما، کلامی و مبتنی بر منابع ادبیست و همین خلق روایت و باززایی آن، بسیار اهمیت است. این اهمیت را در جای دیگری هم میتوانیم ببینیم. بهطور مثال لیلی و مجنون را میبینیم که فقط محدود به یک گونه ادبی نشده است. ما نمونههای فراوانی از قصههای عامیانهای که این روایت را به زبانهای مختلف و با قهرمانانی با نامهای مختلف مطرح میکند، میبینیم که این خیلی مهم است. در عین حال این داستان، به ترانههای روستایی ما هم سفر کرده است. به طور مثال، یکی از مهمترین ترانههای شالیزارهای ما، ترانه لیلیست و لیلی تبدیل میشود به یک سمبل و نماد عشق. به این دلیل باید از این منظر در پویایی فرهنگ ایرانی یا تاریخ فرهنگ ایرانی و به دلیل رابطه میانمتنیای که بین متن ادبی و فرهنگ عامه وجود داشته، برای نظامی جایگاه بسیار خاصی قائل شد.
وی افزود: نمونه دیگر در این بیت نظامی است: پر هدهد به زیر پر عقاب / گوی برد از پرندگان به شتاب. اگر کسی قصههای عامیانه را کار کرده باشد، میداند که ما در این موضوع، قصهای داریم که چگونه پرندگان زیر بال پرندگان پنهان میشوند و همه این موارد یا خردهروایتهایی که در کار نظامیست، نشاندهنده آگاهی بسیار او نسبت به قصههای عامیانه موجود در کشور است. چون که میدان بر اژدها شد تنگ / شه درآمد به اژدها چو نهنگ: کسی نمیتواند چنین شعری بسراید جز اینکه با فولکلور و فرهنگ عامه آشنا باشد. این ستیز نهنگ و اژدها یکی از قصههای عامیانه ماست که نظامی نمیتواند از آن بی اطلاع باشد و چنین شعری بسراید. در هفت پیکر هم ستیز و نبرد بین بهرام و اژدها و شکافته شدن بدن اژدها را میبینیم که آن هم متأثر از قصهها و روایتهای ماست و ما در این داستان، باززایی نبرد با اژدها را میبینیم. منتها این تم با تم اسطورهای که داریوش با اژدها مواجه میشود، فرق میکند و زبان نظامی در اینجا به زبان فرهنگ مردمی نزدیکتر است.
ایننویسنده ادامه داد: با توجه به مطالعات میدانیای که به عنوان یک مردمشناس در خصوص قصههای عامیانه داشتم و برای اولین بار در سال ۱۳۸۱ با عنوان «افسانه زندگان» منتشر شد، در یکی از این قصههایی که شنیدم و بسیار با شگفتی من همراه بود، داستان شبیه قصه گنبد سیاه یا همان گنبد اول نظامی بود. در حالی که راوی من، سواد نداشت و آن را به عنوان یک قصه عامیانه تعریف میکرد نه به عنوان یک قصه از نظامی. هرچند قصه تغییراتی در روایتهای شفاهی کرده، ولی بنمایههای اصلی آن را داراست و این نشان میدهد چگونه قصههایی که از سوی نظامی سروده میشده، دوباره در بین مردم بازسرایی میشده است. در قصه گنبد دوم هم ما به نوعی تم قصههای عامیانه را میبینیم. من در این زمینه قصهای ثبت کردم تحت عنوان «بیوفایی» و البته قصههای متعدد دیگر که با این تم یکی است. یعنی بحث بیوفایی زن و جالب این است که این موضوع، از صافی نگرش حکمت بسیار قدرتمند و مستحکم نظامی میگذرد و او به نوعی هم قصه را روایت میکند و هم، آن را تحلیل یا روانکاوی میکند و تفسیر اسنانشناسی از آن ارائه میدهد که آن چیزی که غایب است، مقوله عشق است و اگر عشق وجود نداشته باشد، زن یا مرد (فرقی نمیکند) ممکن است به هم پشت کنند. این پیوند نگرش نظامی و نگاه انتقادی او و بازتاب قصه پریان و بازسرایی آن را میتوانیم در اینجا به خوبی ببینیم.
وی در پایان سخنانش گفت: در گنبد سبز یا اقلیم سوم، گنبد سرخ یا اقلیم چهارم و در یکی از قصههای اسکندرنامه هم، میتوانیم ردپای قصههای عامیانهای را با این موضوعات بیابیم که داستان عشق است و رمل و طلسم و پادشاه شاخدار (قصه تالشی). با تمام این شواهدی که ما داریم و با توجه به اهمیت گونه شعر به عنوان گونه غالب و مهم ادبیات فارسی تا پیش از دوره معاصر، میتوانیم نتیجه بگیریم که نظامی پدر قصههای پریان ایرانی است همانگونه که فردوسی را پدر قصههای حماسی است. بنابراین نظامی یک کار بسیار مهم کرده که برای اولین بار قصههای پریان را وارد شعر ایرانی و ادبیات منظوم کرده است.
شکری در تکمیل سخنان حسنزاده درباره اقدام نظامی از دور کردن شعر از مدح شاهان، افزود: در آغاز، شعر در زبان فارسی بر اساس اسناد مکتوب بعد از اسلام، برای نهاد قدرت بوده است و تا دورهای وقتی میگفتند شعر، منظور قصیده بوده است و قصیده همان چیزی بوده که در مدح پادشاهان سروده میشده است تا اینکه رفتهرفته فردوسی آن را به شکل حماسی درآورد. شعرگویی به عنوان یک ابزار برای ترویج دلاوریها، جنگاوریها و پیروزیهای پادشاهان بوده است اما نظامی میآید و شعر را از دامن قدرتمندان بیرون میکشد و آن را مختص عموم مردم میکند. ما امروز داستانهای غرب ایران را در آثار نظامی میبینیم؛ داستانهایی که هنوز در اقوامی که بیشتر ترک یا کرد هستند، جاری است. دقیقاً مشخص نیست که این قصهها پیش از نظامی بوده یا پس او اما اگر مربوط به پس از نظامی و الهام از آثار او باشد، این یعنی اینکه نظامی به هدفش رسیده است. همان هدفی که شعر را از دامن قدرت به دامن مردم انداخته است که بسیار کار مهم و ارزشمندی بوده است. چنان که بعد از او، شاعران جرأت پیدا کردند و کمکم اشعار تعلیمی، اشعار عاشقانه و … وارد ادبیات ما شد. بنابراین از این جهت نظامی را میتوان تأثیرگذارترین شاعر در تغییر نهادی که شعر برای آن سروده میشده، بدانیم.
وی در پایان گفت: نکته دیگر جالب توجه این است که تا وقتی داستان در مدح و در خدمت قدرت است، شخصیتهای داستان به دلیل قدرت جسمانیای که دارند مهم هستند ولی وقتی شعر وارد قصههای عامیانه میشود، در طول قصه شخصیت، قدرتهای معنوی و فکری پیدا میکند. بنابراین این دومین گامیست که نظامی در آن پیشگام و مؤثر بوده که بعد از آن ادبیات تعلیمی و عرفانی ایجاد شده است.
منبع : بزرگداشت حکیم نظامی
نمایشگاه کتاب تهران را روایت کنید، جایزه بگیرید
پیکسل 8a گوگل برای گوشی سامسونگ شاخ و شانه کشید
رونمایی از برادر فیدلیتی هیبریدی در دو مدل پنج و هفت نفره+عکس
حمایت از ۱۰ دانشجوی پسادکتری با هدف توانمند سازی نیروی انسانی بخش کوانتوم
برچسب جدیدی که خودرو را در تابستان ۱۰ درجه خنکتر میکند+عکس
سازمان ملل صدای حقطلبی دنیا را بشنود/نیروهای امنیتی در اعتراضات ۱۴۰۱ وارد دانشگاه نشدند
اطلاعات تازه درباره Xperia ۱ VI سونی لو رفت+عکس
امیر خلبان اکبر معنوینژاد به یاران شهیدش پیوست
ترجمه درآمدی بر فلسفه سیاسی هوش مصنوعی چاپ شد
اسیر فلسطینی صهیونیستها برنده بوکر عربی ۲۰۲۴ شد
نقش دانشگاه امیرکبیر در تحقق شعارهای سال و اقتصاد دانشبنیان
پیشرفت علمی بدون داشتن علوم پایه قوی امکان پذیر نیست
تقدیر از پایاننامهها و رسالههای دکترای کاربردی در صنعت فولاد
معلمان تلاش کنند گره ذهنی دانش آموزان باز شود
دبیر کارگروه سلامت مدارس منصوب شد
پیگیری چهره به چهره و خانه به خانه دانشآموزان بازمانده از تحصیل در گیلان
طرح ملی درس عفاف و حجاب در طراحی پارچه و لباس دانشگاه های هنر
جزییات اولین آزمون دکتری حرفهای فیزیوتراپی اعلام شد
هشدار اپل درباره این حرکت اشتباه هنگام شارژ آیفون
تغییرات غافل گیرکننده در iOS ۱۸ در راه است
نخبه ۱۲ ساله ایرانی در انجمن هوش مصنوعی شروع به کار کرد+عکس
سفر محرمانه ایلان ماسک به چین لو رفت
موتور جست و جو و هوش مصنوعی به خودروهای کرهای راه پیدا کرد
گلبرگهای اطراف سحابی حلقه در فضا باز شدند+عکس
وضعیت مدارس سیل زده سیستانوبلوچستان/ تداوم آموزش دانشآموزان در مساجد
سالی که تابستان نیامد و باران و برف آمد
نظریه عجیب اینشتین درباره عمر انسان که توسط پزشکان رد شد
اعضای هیئت انتخاب رویداد استارتآپی فیلمنامه نویسی منصوب شدند
واکنش جمشیدی به مقابله با دانشجویان آمریکایی
فردا آخرین فرصت رفع نقص مدارک داوطلبان آزمون دستیاری پزشکی
مرحله مصاحبه داوطلبان مجاز آزمون دکتری ۱۴۰۳ حضوری برگزار می شود
کتاب من سید علیاکبر صنعتی هستم بازنشر شد
کودکان و نوجوانانِ امروز غرق در گوشی هستند
آموزش و پرورش سالهاست از مشکل دخالت افراد غیر مسؤول رنج میبرد
کاربران شاد در جشنواره عروسکخونه ۲۰ میلیون رأی دادند
جذب نیروی امریه در پژوهشکده علوم بهداشتی جهاددانشگاهی
طرح پایش سلامت برای همه اعضای جهاد دانشگاهی اجرا میشود
برافراشته شدن پرچم فلسطین در برترین دانشگاه جهان
جنبش دانشجویان آمریکایی و اروپایی برای توقف حمایت آمریکا از جنایتهای رژیم صهیونیست است
دانشجویان پیام نور برای تغییر محل آزمون تا ۱۶ اردیبهشت فرصت دارند
راهاندازی مدارس جدید مطابق اقلیم در منطقه خلیج فارس
علل پیشتازی دختران در آزمون سراسری از نگاه وزیر علوم
شروع غائله هایدگر در بازار نشر
قصه تصویری کرمی که عقاب را نجات داد چاپ شد
عرضه روایت انحراف در کتابفروشیها
معلمان مهمان دانشآموزان میشوند/ تور نیم روزه معلمان به مناسبت هفته معلم
آغاز فرآیند مشاهده و تأیید سوابق تحصیلی داوطلبان ورود به دانشگاه
جزئیات جدید نحوه ارزشیابی امتحانات کشوری ریاضی و علوم پایه ششم
یهودستیزی؛ برچسبی که اعتراضات دانشجویی را تحت تاثیر قرار نمیدهد
کاهش تعداد واحدهای دانشگاهی جدی شد
باید ارتباط میان بنیادهای معرفتی و محیطهای علمی را مشخص کنیم
مهلت دانشجویان دانشگاههای تهران برای شرکت در مسابقه سدید تمدید شد
فلسطین و توطئه صهیونیستی انگلیسی به کتابفروشیها آمد
مگره و مردان محترم در کتابفروشیها دیده شدند
انتخاب رشته ۸۶ هزار نفر در آزمون دکتری سال ۱۴۰۳
بیانیه شورای عالی انقلاب فرهنگی درحمایت از دانشجویان آمریکایی
ثبتنام کلاس اولیها از ۱۹ اردیبهشت آغاز میشود/اعلام چگونگی محدودهبندی مدارس
المپیاد ورزشهای فناورانه دانشجویی در چه رشتهها و سطحی برگزار میشود؟
تقدیر از یک عمر تلاش علمی و اجرایی استاد بلورچیان
اختصاص ۳۰۰ سهمیه استخدام معلم به شهرستان بشاگرد و جزایر هرمزگان
آغاز احداث ۵۰ تا ۸۰ هزار مسکن برای فرهنگیان بهزودی/ بررسی سلامت روان معلمان جدیدالاستخدام
رویداد جایزه ملی جمعیت به صورت تخصصی با همکاری جهاددانشگاهی هرمزگان برگزار میشود
ایجاد کارگروه مشترک معاونت علمی ریاستجمهوری و وزارت علوم برای مدیریت مالکیت فکری
نخستین سمپوزیوم تکنولوژی درطراحی و بازطراحی برگزار شد
همایش سلامت، حکمت و حکمرانی اواخر اردیبهشت میشود
اعلام همبستگی با دانشجویان آزادیخواه جهان در دانشگاه علم و صنعت
دانشگاهها در مقابل ظلم و ستم همیشه ایستادهاند
ایمیل حمایتی روسای دانشگاههای ایران به دانشگاههای آمریکا
سرپرست دانشگاه علوم پزشکی هوشمند منصوب شد
کلاسهای دانشگاهها امروز به مدت ۲ ساعت تعطیل شد
چگونه از تهران به گرگان برویم؟
موج بیداری دانشگاههای آمریکا ارمغان خیزش افکار عمومی ضد جنایتهای صهیونیسم است
گشودن مقبره فراعنه مساوی با مرگ حتمی؟
رونمایی از موتور ۶ سیلندر ۴۰۰۰ سیسی ساخته محققان ایرانی+عکس
موتور آمونیاک سوز تویوتا با قدرت بیشتر و آلایندگی کمتر
جزئیات تازه درباره هوش مصنوعی آیفون جدید
توپ گوستاو بزرگترین توپ جنگی دنیا که فرانسه را ویران کرد+عکس
ژاپنیها یک رنوی جدید ساختند+عکس
نقشه گنجی که از فضا دیده شد+عکس
شیکترین خودروی برقیای که تاکنون دیدهاید+عکس
پیشفروش شنل نامرئی کننده آغاز شد+عکس
دانشمندان قلب ماه را دیدند+عکس
ورود قدرتمندترین گوشی نوبیا به بازار
انقلابی بزرگ در صنعت ترانزیت و موتورهای دیزلی اتفاق افتاد
رونمایی از موتور ۶ سیلندر ۴۰۰۰ سیسی ساخته محققان ایرانی+عکس
گشودن مقبره فراعنه مساوی با مرگ حتمی؟
هزینه نگهداری از خودروهای لوکس آمریکایی چقدر است؟
نخبه ۱۲ ساله ایرانی در انجمن هوش مصنوعی شروع به کار کرد+عکس
موتور آمونیاک سوز تویوتا با قدرت بیشتر و آلایندگی کمتر
هشدار اپل درباره این حرکت اشتباه هنگام شارژ آیفون
برگزاری زنگ آموزش همزمان با گرامیداشت هفته زمین پاک در مدارس شهر تهران
آغاز پذیرش دانشجوی دکتری بدون آزمون در دانشگاه آزاد
آییننامه مدرسه تراز سند تحول بنیادین نهایی شده است
پویش سلامت دهان و دندان ۱۷ تا ۱۹ اردیبهشت برگزار میشود
آخرین محور رویداد من یک دانشآموزم با نام «امام مهربانی کلید خورد
نسلکُشی در فلسطین قلب همه بشریت را به درد آورده است
فهرست دانشگاههای خارج از کشور مورد تایید وزارت بهداشت اعلام شد
60 درصد پروژهای مدرسهسازی در حال ساخت با مشارکت مردم است
اعلام زمان پاسخگویی و تعداد سوالات نوبت اول کنکور ۱۴۰۳
لوگوی نود سالگی دانشگاه تهران منتشر شد
اینترنت در زمان برگزاری نوبت اول کنکور ۱۴۰۳ قطع نمیشود
حمایت دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی از طرح های فرهنگی
بدون نیاز به اینترنت با واتساپ فایل منتقل کنید
کدام واحدهای دانشگاه آزاد در زمان برگزاری کنکور تعطیل هستند؟
تظاهرات دانشجویان آرژانتین در پی کاهش ارائه آموزش عالی دولتی
خبر خوش وزیر علوم برای اعضای هیأت علمی در شرف بازنشستگی
جمعه ۷ اردیبهشت نمایش «یاخته» باحضور خبرنگاران و عکاسان روی صحنه میرود
در مسیر جلوگیری از مهاجرت نخبگان باید موانع قانونی را برداریم
لغو جایزه انجمن قلم آمریکا» در پی تحریم نویسندگان
رونمایی از برادر فیدلیتی هیبریدی در دو مدل پنج و هفت نفره+عکس
نظراتی که حاوی توهین یا افترا به اشخاص ،قومیت ها ،عقاید دیگران باشد و یا با قوانین کشور وآموزه های دینی مغایرت داشته باشد منتشر نخواهد شد - لطفاً نظرات خود را با حروف فارسی تایپ کنید.