به گزارش ثریا مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی در گزارش نظارتی «قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی» عملکرد دستگاه های اصلی حوزه آموزش عالی را بررسی کرده است.

«قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی» برای مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی دانشگاهی مانند پیشنهاده ها، مقاله ها، پایان نامه ها و رساله های دانشجویی در ۱۴ شهریورماه ۱۳۹۶ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید.

در این قانون برای تخلف و تقلب در تهیه آثار مذکور توسط اشخاص حقیقی و حقوقی جرم انگاری شده و وظایفی برای متولیان اصلی آموزش عالی کشور یعنی وزارتخانه های علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی با هدف پیشگیری و مقابله با تخلف و تقلب در تهیه آثار علمی تعیین شده است. در این گزارش عملکرد این دستگاه ها و مؤسسات وابسته به آنها در اجرای این قانون از سال ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰ بررسی شده است.

در «قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی» درخصوص «تهیه، عرضه و یا واگذاری آثاری ازقبیل رساله، پایان نامه، مقاله، طرح پژوهشی، کتاب، گزارش یا سایر آثار مکتوب و یا ضبط شده پژوهشی ـ علمی و یا هنری اعم از الکترونیکی و غیرالکترونیکی» به صورت غیرقانونی، توسط هر شخص حقیقی و حقوقی جرم انگاری شده است.

در تبصره ۴ ماده واحده، بازرسان وزارتخانه های علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در اجرای این قانون و مطابق قانون آیین دادرسی کیفری، به عنوان ضابطان خاص معرفی شده اند.

قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی» دو بخش مهم پیشگیری و مجازات را برای مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی تعیین کرده و تکالیفی برای همه دستگاه های مرتبط از جمله وزارتخانه های علوم و بهداشت و دانشگاه ها، پژوهشگاه ها، مؤسسه های آموزش عالی، پژوهشی و فناوری دولتی و غیردولتی زیر نظر این وزارتخانه ها و همچنین حوزه های علمیه در نظر
گرفته است.

بنابراین، نقش دو وزارتخانه فوق و مؤسسات وابسته به آنها و دانشگاه ها و مؤسسات آموزش عالی غیردولتی ازجمله دانشگاه آزاد اسلامی برای اجرای این قانون حیاتی است.

تکالیف قانونی دستگاه های حوزه آموزش عالی و تحقیقات در پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی

جدول: تبصره ها و احکام مرتبط با وظایف دستگاه های مسئول حوزه آموزش و پژوهش

عملکرد وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در راستای اجرای قانون

وزارت علوم، تحقیقات و فناوری با توجه به تکالیفی که قانون برعهده آن گذاشته است، در دو بخش: الف) پیشگیری از وقوع تقلب و ب) مقابله قانونی و قضایی با تقلب و تخلف در تهیه آثار علمی، اقداماتی را انجام داده که در ادامه به آنها پرداخته خواهد شد:

الف) اقدامات وزارت علوم پیشگیری از تقلب در تهیه آثار علمی:

براساس داده های این جدول درمجموع ۱۲۵۱ پرونده توسط کارگروه های اخلاق در پژوهش دانشگاه ها و سایر مؤسسات آموزشی و پژوهشی دریافت شده است. از این تعداد، ۳۴۶ پرونده به هیئت انتظامی اعضای هیات علمی/ کمیته انضباطی دانشجویان ارجاع شد که ۲۰۴ مورد یعنی حدود ۶۰ درصد از پرونده ها مربوط به اعضای هیات علمی بوده است.

جدول آمار عملکرد کارگروه های اخلاق در پژوهش دانشگاه ها و مؤسسات آموزشی و پژوهشی

برخی دیگر از اقدامات پیشگیرانه این وزارتخانه شامل موارد زیر است:

۱. مکاتبه با شرکت های خدمات ارتباطی تلفن همراه برای جلوگیری از ارسال پیامک های تبلیغات غیرمجاز مرتبط با تقلب علمی.

۲. تبیین قانون در رسانه ملی.

۳. اقدام برای معرفی و تعیین ضابطین خاص.

۴. مکاتبه با رؤسای دانشگاه ها برای تأکید بیشتر بر لزوم اتخاذ تدابیر لازم برای پیشگیری از وقوع تقلب علمی.

۵. اعلام اسلامی دانشجویان متخلف به دانشگاه مربوط.

تعداد ۱۲۲ دانشگاه و مؤسسه آموزشی و پژوهشی، بالغ بر ۲۶ هزار عضو هیات علمی و بالغ بر ۱۶۶ هزار دانشجو وابسته به وزارت علوم در ایرانداک عضو شده اند.

با توجه به موراد فوق میتوان گفت اقدام های کنشی و پیشگیرانه وزارت علوم در خصوص اجرای قانون و پیشگیری از تقلب در تهیه آثار علمی مطلوب بوده و تداوم این اقدامها با نظارت و مدیریت جدی ضروری است.

ب) اقدامات واکنشی و قضایی وزارت علوم در مقابله با متخلفین در تهیه آثار علمی:

این وزارتخانه برای مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی و در راستای تبصره ۳ «قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی»، از سال ۱۳۹۷ اقدام به شناسایی اشخاص حقیقی و حقوقی و وبسایت ها کرده است که در تهیه متقلبانه آثار علمی مانند پایان نامه، رساله و مقاله فعالیت دارند.

در این راستا تا شهریورماه سال ۱۴۰۰ این وزارتخانه اقدام به پلمپ و جمع آوری وسایل، مدارک و مستندات ۲۷ مؤسسه غیرمجاز فعال در تهیه آثار علمی کرده است. همچنین ۴۶ شخص حقوقی، ۴۹ شخص حقیقی،۵۷ سایت و کانال تلگرامی و ۱۳۸ خط تلفن ثابت و سیار شناسایی و اقامه شکایت در دادسرای عمومی و انقلاب تهران کرده است.

موضوع شکایتها اغلب علیه تبلیغ غیرمجاز تهیه آثار علمی و خرید و فروش مقاله، رساله و پایان نامه و جعل مدارک دانشگاهی بوده که تا سال ۱۴۰۱ شامل ۱۵۰۰ مقاله و ۵۰۰۰ پایان نامه و رساله بوده است. بالای ۹۰ درصدآثار علمی خرید و فروش شده مذکور مربوط به دانشگاه های غیردولتی بوده است.

این وزارتخانه در سال ۱۳۹۹ نیز تعداد مقاله های مورد شکایت تا این سال را ۱۵۰۰ مورد و تعداد پایان نامه ها و رساله ها را ۵۰۰۰ مورد گزارش کرده بود. عدم تغییر این تعداد نشان دهنده افت عملکرد این وزارتخانه در راستای تبصره ۳ قانون از سال ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۱ است.

دانشگاه ها و سایر مؤسسات آموزشی و پژوهشی وابسته به وزارت علوم در راستای تبصره ۹ این قانون با موضوع ثبت و تأیید پیشنهاده ها (پروپوزالها)، پایان نامه ها و رساله های دانشجویان تحصیات تکمیلی در سامانه های اطاعاتی پژوهشگاه علوم و فناوری اطاعات ایران (ایرانداک)، عملکرد مناسبی داشته اند.

در سال تحصیلی ۱۴۰۰-۱۴۰۱ حدود ۱۶۷ هزار دانشجو (حدود ۶۵ درصد از دانشجویان تحصیلات تکمیلی) مرتبط با وزارت علوم عضو ایرانداک بوده اند و بالغ بر ۱۲۶ هزار درخواست همانندجویی داشته اند.

عملکرد تبصره ۹ و ثبت و تأیید آثار علمی توسط زیرنظام های آموزش عالی و دانشگاه ها تابعه آنها در پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک)

بر طبق تبصره ۹ «قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی»، حوزه های علمیه و همچنین دانشگاه ها، پژوهشگاه ها، مؤسسه های آموزش عالی، پژوهشی فناوری دولتی و غیردولتی زیر نظر وزارتخانه های علوم و بهداشت ازجمله دانشگاه علمی کاربردی، دانشگاه آزاد اسلامی، جهاد دانشگاهی، مؤسسه های آموزش عالی غیردولتی غیرانتفاعی، مؤسسه های وابسته به دستگاه های آموزش عالی غیردولتی غیرانتفاعی، مؤسسه های وابسته به دستگاه های اجرایی و دانشگاه فرهنگیان موظف هستند پیشنهاده ها (پروپوزالها)، پایان نامه ها و رساله های دانشجویان تحصیلات تکمیلی خود را که فاقد طبقه بندی هستند در سامانه های اطاعاتی پژوهشگاه علوم و فناوری اطاعات ایران (ایرانداک) ثبت و تأییدکرده و فایل تمام متن و نتیجه را همانندجویی کنند.

بر طبق گزارش ایرانداک دانشگاه ها و مؤسسات آموزشی و پژوهشی تابعه وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، دانشگاه آزاد اسلامی، مؤسسه های آموزش عالی غیردولتی غیرانتفاعی و جهاد دانشگاهی اقدام به ثبت پیشنهاده ها (پروپوزالها)، پایان نامه ها و رساله های دانشجویان تحصیلات تکمیلی خود در سامانه های اطاعاتی ایرانداک کرده اند.

تنها دانشگاه ها و مؤسسات آموزشی و پژوهشی تابعه وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در راستای اجرای قانون و ثبت اطاعات مذکور عملکرد بسیار ضعیفی داشته اند و تنها ۳ مؤسسه (۴ درصد مؤسسات) تابع وزارت بهداشت در ایرانداک عضو هستند.

جدول عملکرد وزارتخانه های علوم و بهداشت و سایر مؤسسات آموزشی و پژوهشی در همانندجویی پایان نامه، رساله و پیشنهاده ها در سال تحصیلی ۱۴۰۰-۱۴۰۱

بیشتر شمار درخواست همانندجویی مربوط دانشگاه ها و سایر موسسه های آموزشی و پژوهشی وابسته به وزارت علوم با بالغ بر ۱۲۶ هزار و ۶۴ درخواست همانندجویی (۴۹ درخواست به ازای هر ۱۰۰ نفر دانشجوی تحصیلات تکمیلی) است.

کمترین درخواست مربوط به وزارت بهداشت با حدود ۵۶۰ مورد درخواست (۱ درخواست به ازای هر ۱۰۰ نفر دانشجوی تحصیلات تکمیلی) بوده است.

البته «مؤسسه های آموزش عالی غیردولتی غیرانتفاعی و جهاد دانشگاهی« از نظر شاخص «تعداد به ازای هر ۱۰۰ نفر دانشجوی تحصیلات تکمیلی» در رتبه اول قرار دارند (۹۹ درخواست
به ازای هر ۱۰۰نفر دانشجوی تحصیلات تکمیلی).

با توجه به اینکه وزارت بهداشت از دستگاه های اصلی متولی آموزش و پژوهش در کشور است و بالغ بر ۴۶ هزار دانشجوی تحصیلات تکمیلی در دانشگاه ها و سایر مؤسسات آموزشی و پژوهشی این وزارتخانه مشغول به تحصیل هستند، عملکرد این وزارتخانه در راستای تبصره ۹ بسیار ضعیف ارزیابی می شود.

دانشگاه پیام نور ازجمله مؤسساتی است که عملکرد مطلوبی در تحقق تبصره ۹ قانون داشته است و آمار ثبت اطلاعات واحدهای تابعه و تعداد درخواست همانندجویی مطلوبی داشته است.

عملکرد وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در راستای اجرای قانون

الف) عملکرد وزارت بهداشت در پیشگیری از تقلب و تخلف در راستای تبصره ۷ قانون

این وزارتخانه در راستای تبصره ۷ با موضوع پیشگیری از تقلب، از طریق «کارگروه وزارتی اخلاق در پژوهش» و «کمیته های اخلاق در پژوهش دانشگاه ها» دو نوع اقدام انجام داده است.

یکی ترویج فرهنگ رعایت حقوق مالکیت معنوی از طریق آموزش و دیگری اعمال مجازات های انضباطی و انتظامی بر دانشجویان، اعضای هیات علمی و کارکنان متخلف بوده است که در ادامه به آنها پرداخته می شود.

الف ۱) فرهنگ سازی برای پیشگیری از وقوع تقلب

وزارت بهداشت برای پیشگیری از تقلب در تهیه آثار علمی از سال ۱۳۹۶ اقدام به طراحی، برنامه ریزی، هماهنگی و اجرای حدود ۲۱ برنامه آموزشی و بهسازی در قالب های ذیل کرده است:

- برگزاری همایش و گردهمایی به صورت سالیانه جهت اعضای هیات علمی، دانشجویان تحصیات تکمیلی و محققین آزاد.

- برگزاری مدرسه تابستانی- مدارس تابستانی با گروه هدف های اعضای کارگروه/ کمیته های اخلاق، اعضای هیات علمی، کارشناسان کارگروه/ کمیته های اخلاق در پژوهش به صورت چهار سال پیاپی برگزار شده است.

- برگزاری مدرسه زمستانی با گروه هدف های اعضای کمیته های تحقیقات دانشجویی به صورت دو سال پیاپی برگزار شده است.

- برگزاری کارگاه های آموزشی به عنوان یکی از اقدامهای لازم برای کسب امتیاز ارزشیابی سالیانه، به صورت سالیانه توسط کلیه دانشگاه ها/ دانشکده های علوم پزشکی برگزار می شود.

- شرکت دبیر/ کارشناسان کارگروه وزارتی در جلسات کارگروه/ کمیته های اخلاق در پژوهش دانشگاه ها.

- برگزاری برنامه برخط کشوری آموزش اخلاق در پژوهش دانشگاه علوم پزشکی تهران و الزام پژوهشگران برای گذراندن دوره مذکور قبل از انجام پژوهش.

یکی از وظایف وزارت بهداشت و مؤسسات وابسته ترویج و فرهنگسازی اخلاق در پزشکی است که به همه رشته های بالینی و پژوهش های مرتبط با علوم پزشکی مرتبط است. اخلاق در پزشکی و سایر رشته های مرتبط شامل موارد اخلاقی - رفتاری بسیاری مانند احترام به بیمار، حفظ اسرار بیمار، اخلاق در کار با حیوانات آزمایشگاهی و غیره است که سوای از این قانون یعنی بحث تقلب و مالکیت معنوی قابل دسته بندی هستند.

به نظر می رسد بخش مهمی از اقدامهای وزارت بهداشت در این راستا بوده است و اقدام های این وزارتخانه برای پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی از کفایت لازم برخوردار نیست.

الف ۲) پیشگیری و مقابله با تقلب درون دستگاهی از طریق اعمال مجازات های انضباطی و انتظامی

از سال ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰ در مجموع ۳۹۶ پرونده و گزارش تقلب به دبیرخانه کارگروه های اخلاق مستقر در واحدهای تابع وزارت بهداشت ارجاع داده شد که درخصوص ۷۷ مورد تخلف محرز نشد. از ۳۱۹ مورد تخلف محرز شده که بالغ بر ۹۰ درصد آنها مربوط به اعضای هیات علمی بوده است.

ب) مقابله قانونی و قضایی با تقلب و تخلف در تهیه آثار علمی

وزارت بهداشت در مقابله قانونی و قضایی با تقلب و تخلف در تهیه آثار علمی عملکرد قابل قبولی نداشته است. این وزارتخانه درخصوص تعیین ضابطین قضایی (موضوع تبصره ۴) تا تاریخ ۶ شهریور ۱۴۰۱ اقدام های ابتدایی در حد انتخاب افراد دارای صلاحیت را انجام داده که تا تاریخ فوق فرایند تأیید صلاحیت آنها به اتمام نرسیده بود.

به ترتیب اولی درخصوص مهر و موم (پلمب) یا توقف محل بنگاه و یا پایگاه الکترونیکی متخلف ... با دستور مراجع قضایی (موضوع تبصره ۳) نیز این وزارتخانه عملکردی نداشته است.

خلاصه عملکرد وزارتخانه های علوم و بهداشت در تطابق با تبصره های قانون

عملکرد دانشگاه آزاد اسلامی

دانشگاه آزاد اسلامی با هدف ایجاد شبکه یکپارچه از واحدهای این دانشگاه، نظارت، ایجاد انضباط، وحدت رویه و عدالت در بین دانشجویان تحصیلات تکمیلی، سامانه جامع مدیریت اطلاعات و فرآیندهای پژوهشی موسوم به پژوهشیار در تاریخ ۳۱ شهریور ماه ۱۳۹۷ افتتاح کرده است و تاکنون نزدیک به ۴۰۰ هزار دانشجوی کارشناسی ارشد و دکتری تخصصی این دانشگاه نسبت به بارگذاری پیشنهاده های پژوهشی یا پایان نامه ها/ رساله های خود در آن اقدام کرده اند.

در مراحل مختلف این سامانه، نظارت های دوره ای برای بررسی محتوا، روش اجرا و جلوگیری از امکان تخلف و تقلب علمی در حال انجام است.

همچنین، در جلسات پیش دفاع متمرکز که ۴ نوبت در این دانشگاه برگزار می شود کیفیت اصالت حدود ۱۵ هزار رساله دکتری بررسی شده است. علاوه بر این، با توجه به ایجاد نرم افزار همانندجوی دانشگاه تاکنون بالغ بر ۴۱ هزار پیشنهاده و بالغ بر ۱۴ هزار پایان نامه/ رساله را همانندجویی کرده است.

در خصوص اعضای هیئت علمی و یا کارکنان مرتبط با پژوهش ۴۱ نفر که بدون بررسی دقیق و موثر پیشنهاده های پژوهشی امکان ادامه فعالیت پژوهشی دانشجو را فراهم آورده بودند، به کمیته رسیدگی به تخلفات پژوهشی معرفی شدند.

از طرف دانشگاه آزاد اسلامی گزارش شده در مجموع تنها حدود ۵۵ هزار (حدود ۱۴ درصد) اثر علمی شامل پیشنهاده ها، پایان نامه ها و رساله های دانشجویی را از ۴۰۰ هزار مورد، همانندجویی کرده است.

همچنین، طبق گزارش ایرانداک این دانشگاه تا سال ۱۴۰۱ تنها حدود ۲۲ هزار اثر علمی را ثبت و درخواست همانندجویی کرده است. با این حال مطابق تبصره ۹ قانون مذکور دانشگاه آزاد مکلف به ثبت پارساهای خود در سامانه ایراندک است.

عملکرد و تأثیر قانون بر میزان تخلفات و تقلب

به طور کلی پارساهای غیرقابل پذیرش (بیش از ۳۰ درصد مشابهت) در دانشگاه ها و سایر مؤسسات آموزش عالی وابسته به زیرنظام های مختلف آموزش عالی شامل وزارتخانه های علوم و بهداشت، دانشگاه آزاد اسلامی، مؤسسات آموزش عالی غیردولتی از سال ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۰ افزایش پیدا کرده و از حدود ۴۵ درصد به ۴۶ درصد رسیده است که نشان دهنده عدم تأثیر فعالیت های دستگاه های مسئول برای کاهش تقلب است.

این میزان در سال ۱۴۰۱ کاهش پیدا کرده و به حدود ۴۱ درصد رسیده است، البته به دلیل اینکه این آمار تا قبل از اتمام سال ۱۴۰۱ به دست آمده روند رشد تا سال ۱۴۰۰ مرجع بهتری است.

البته برای مقطع کارشناسی ارشد در سال ۱۴۰۰ کاهش اندکی در تعداد پارساهای غیرقابل پذیرش مشاهده می شود. نکته بسیار مهمی که بسیار بیشتر از روند رشد «پارساهای غیرقابل پذیرش» اهمیت دارد سهم آنها از کل پارساهای همانندجویی شده است که بالای ۴۰ درصد است و این میزان وضعیت بسیار نامطلوبی به لحاظ رعایت اخلاق علمی و حقوق مالکیت فکری است.

در سال ۱۴۰۱ سهم «پارساهای غیرقابل پذیرش» در دوره دکتری حدود ۲۹ درصد و در دوره کارشناسی ارشد نزدیک به ۴۲.۵ درصد است. بنابراین، به نظر می رسد رعایت اخلاق علمی در بین دانشجویان دکتری کشور بیشتر است.

در ثبت رساله ها، پایان نامه ها و مقاله های علمی در سامانه های ایرانداک، زیرنظام های مختلف آموزش عالی نظیر دانشگاه پیام نور (۴۹۰۷۲ مورد) و دانشگاه آزاد اسلامی(۲۱۸۲۲ مورد) نیز فعال بوده اند و از این حیث از وزارت بهداشت (۵۶۲ مورد) عملکرد قویتری داشته اند.

به طور کلی سهم پارساهای (پایان نامه های کارشناسی ارشد و رساله های دکتری) غیرقابل پذیرش (بیش از ۳۰ درصد مشابهت) در سال ۱۳۹۹ نسبت به سال ۱۴۰۰ افزایشی بوده و از حدود ۴۵ درصد به ۴۷ درصد رسید. ین سهم پس از سال ۱۳۹۹ روند کاهشی داشته و به حدود ۴۱ درصد در سال ۱۴۰۱ رسیده که امیدوارکننده است.

دلایل تقلب در تهیه آثار علمی

برخی از دلایل بروز تقلب در تهیه این آثار علمی و سفارش تهیه آنها به سایر اشخاص حقیقی یا حقوقی از قرار ذیل است:

- ضعف علمی دانشجویان تحصیلات تکمیلی و مدرک گرایی

- اجبار دانشجویان و اعضای هیئت علمی به انتشار مقاله به خصوص مقاله های ISI

- عدم اختصاص زمان کافی به کار علمی بهدلیل شاغل بودن دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه ها و مؤسسات آموزشی

- ضعف زیرساخت های علمی در دانشگاه ها و فرسوده بودن تجهیزات پژوهشی

- ضعف علمی معدودی از اعضای هیئت علمی که در نقش استاد راهنما فعالیت دارند

- عدم کنترل و نظارت کافی

- منفعت طلبی و ایجاد سوابق علمی (رزومه سازی)

پیشنهادات مرکز پژوهش های مجلس درباره عملکرد دستگاه های مذکور در راستای اجرای قانون:

- الزام دانشجویان تحصیات تکمیلی به حضور در دانشگاه به صورت تمام وقت به خصوص در دانشگاه ها و سایر مؤسسات آموزش علمی و پژوهشی غیردولتی.

- الزام اعضای هیئت علمی که در نقش استاد راهنما فعالیت دارند به اخذ گزارش علمی هفتگی درخصوص پروژه از دانشجویان.

- تشدید فعالیت های دستگاه های مسئول به خصوص وزارتخانه های علوم و بهداشت در راستای اجرای قانون هر دو بخش پیشگیری و مقابله.

- در اولویت قرار گرفتن پرونده های مرتبط با تقلب علمی توسط دستگاه قضایی کشور.

- گذر از مقاله محوری در پژوهش های دانشگاهی و آیین نامه های جذب و ارتقای اعضای هیئت علمی و آیین نامه های تحصیات تکمیلی به سمت حل مسائل واقعی جامعه و صنعت.

- تذکر مجلس شورای اسلامی به وزارت بهداشت درخصوص عدم تمکین به قانون و عملکرد ضعیف در راستای قانون.

- اهتمام جدی نظام آموزش عالی به کیفیت سنجش و پذیرش در مقاطع تحصیلات تکمیلی بهخصوص در بخش غیردولتی.

- تجهیز دانشگاه ها و سایر مؤسسات آموزش و پژوهشی به امکانات و زیرساخت های پژوهشی به روز و کارامد.

- ارتقای سطح کیفی آموزش دانشگاهی.

منبع: مهر