کد خبر: 65841
ف
علوم انسانی زادۀ طبقه‌بندی دین‌گریزانه علوم نیست
علوم ‌انسانی، محصول رهیافت موضوع‌ محور در طبقه‌بندی علوم و مجموعه علومی است که به انسان و جهان انسانی، از منظر خاص می‌نگرند.

به گزارش ثریا متن زیر یادداشتی از مهدی جمشیدی، عضوهیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ‌اسلامی با موضوع «معیارانگاری انسان در مقام طبقه‌بندی علوم» است.

[۱]. طبقه‌بندیِ علوم به «علومِ‌طبیعی» و «علومِ‌انسانی»، «صوری» و «منطقی» است، نه «ارزشی» و «ایدئولوژیک»

طبقه‌بندیِ علوم به «علومِ‌طبیعی» و «علومِ‌انسانی»، طبقه‌بندیِ «ارزشی» و «ایدئولوژیک» نیست که بتوان آن‌را متّصف به صفاتِ «دینی» یا «سکولار» کرد، بلکه طبقه‌بندیِ «صوری» و «منطقی» است. ازاین‌رو، حداکثر می‌توان به آن از جهتِ منطقی، اِشکال وارد کرد. برخی از وجودِ لفظِ «انسان» در تعبیرِ علومِ‌انسانی، گمان می‌بَرند که این تفکیک و تمایز، ریشه‌های اومانیستی دارد و شکل‌گیریِ علومِ‌انسانی و استقلال‌یافتنِ آن به‌عنوانِ دسته‌ای و شاخه‌ای از علوم، برخاسته از رویکردِ اومانیستی است، امّا مطالعة تاریخِ تحوّلاتِ طبقه‌بندیِ علوم در غرب، این گمانه را تأیید نمی‌کند. به‌قطع، رنسانس و تجدُّد در غرب، به رویکردِ فلسفیِ اومانیستی، متّصل است و اومانیسم، بنیادی‌ترین ریشه و منشأ ایدئولوژی‌های غربی است، امّا از این واقعیّت نمی‌توان نتیجه گرفت که هرآنچه در غرب رخ داده و ایجاد شده، از متنِ رویکردِ اومانیستی برخاسته است. این مدّعا که طبقه‌بندیِ علوم به «علومِ‌طبیعی» و «علومِ‌انسانی»، «صوری» و «منطقی» است، نه «ارزشی» و «ایدئولوژیک»، محتاجِ بیانِ پاره‌ای مقدّمات و دلایل است که در اینجا به‌اجمال، به آنها اشاره می‌شود.

[۲]. شکل‌گیریِ علومِ‌انسانی، از متنِ آگاهی‌های هستی‌شناختی دربارة تفاوت‌های میانِ «طبیعت» و «فرهنگ» جوشید

شکل‌گیریِ علومِ‌انسانی در طبقه‌بندیِ علوم در میانِ متفکّرانِ غربی، از متنِ تنبّهات و آگاهی‌های هستی‌شناختی دربارة تفاوت‌های میانِ «مادّه / معنا»، «جسم / روح»، «طبیعت / فرهنگ»، «شئ / انسان» و … جوشید. در ابتدا و بیش از دیگران، متفکّرانِ ذهن‌گرای آلمانی دریافتند که برخلافِ «جهانِ طبیعی»، «جهانِ انسانی»، سرشار از «معنا» و «نیّت» و «انگیزه» و «ارزش» است، و ازاین‌رو، علومِ مربوط به انسان را «علومِ روحی»، «علومِ ارزشی»، «علومِ فرهنگی»، «علومِ تاریخی» و «علومِ‌انسانی» خواندند، که البتّه درنهایت، اصطلاحِ «علومِ‌انسانی» شایع گشت. پس از درکِ تمایزِ هستی‌شناختی میانِ اشیای طبیعی و انسان، بحث‌ها و مناقشاتِ متعدّد و عمیقی میانِ صاحب‌نظران و فیلسوفان در زمینة «تفاوتِ روش‌شناختی» میانِ علومِ طبیعی و علومِ‌انسانی پدید آمد و روشِ تفسیری (تأویلی) برای مطالعة جهانِ انسانی پیشنهاد شد. به‌این‌ترتیب، متفکّرانِ آلمانی موفق شدند که به علومِ‌انسانی، شأنیّت و منزلتِ مستقل ببخشند و آن‌ها را از سیطرة هستی‌شناختی و روش‌شناختیِ علومِ طبیعی رها سازند. بنابراین، شکل‌گیریِ علومِ‌انسانی به‌عنوانِ طبقه‌ای از علوم در عالَمِ غربی، ارتباطی با اومانیسم ندارد، هرچند این نظر، بدان معنی نیست که رشته‌های مختلفِ علومِ‌انسانی، متّکی بر اومانیسم نیستند. علومِ‌انسانیِ‌غربی، ماهیّتِ اومانیستی دارد و مدخلیّت و فاعلیّتِ تشریعی خدای‌متعال را در زندگیِ انسان، معتبر و به حقّ نمی‌شمارد، بلکه خواسته‌ها و تمایلاتِ فردی و جمعیِ انسان را جایگزینِ آن می‌کند. این نوع انسان‌مرکزانگاری یا اصالتِ انسان در مقامِ تدبیر و تشریع، آشکارا دلالت بر اومانیسم دارد.

[۳]. حکمتِ عملی، از حالِ «کُنشِ ما» آگاهی دهد، و حکمتِ نظری، از حالِ «هستیِ اشیا»

ازاین‌گذشته، در سنّتِ فلسفیِ پُرمایه و متقنِ ما نیز، تفکیکِ علوم و معارف به «حکمتِ نظری» و «حکمتِ عملی»، بر مبنای انسان صورت گرفته است؛ به‌گونه‌ای‌که در حکمتِ نظری، به هستی‌های مستقل از اراده و آگاهیِ انسان پرداخته می‌شود، و در حکمتِ عملی، به هستی‌هایی که معلولِ اراده و آگاهیِ انسان هستند. فارابی، ابن‌سینا، خواجه‌نصیر، ملاصدرا و … همگی این تفکیک را پذیرفته و مبنای طبقه‌بندیِ علوم قرار داده‌اند. گفته شده در هر علمی از حالِ وجودی آگاهی جویند و وجودها دو گونه است: یکی آن است که هستیِ وی به فعلِ ما وابسته است و یکی آن است که هستیِ وی، به فعلِ ما وابسته نیست. مثالِ وجودِ نخست، کردارهای ما، و مثالِ وجودِ دوّم، زمین و آسمان و حیوان و نبات است. پس علم‌های حکمت دو گونه‌اند: گونه‌ای آن است که از حالِ کُنشِ ما آگاهی دهد و این را علمِ عملی خوانند؛ زیرا فایدۀ وی آن است که خواهیم دانست که باید چه کنیم تا کارِ آخرت‌مان، بسامان گردد، و دیگر آن است که از حالِ هستیِ اشیا، ما را آگاهی دهد و این را علمِ نظری خوانند (ح‌س‌ی‌ن‌ب‌ن‌ع‌ب‌دال‌ل‌ه اب‌ن‌س‌ی‌ن‌ا، دانشنامۀ عَلایی، ج ۲: الهیّات، ص ۱-۲). به‌بیان‌دیگر، چون علمِ «حکمت»، دانستنِ همۀ چیزهاست چنان‌که هست، پس به اعتبارِ انقسامِ «موجودات»، منقسم شود به حسبِ آنِ اقسام. و موجودات دو قسم‌اند: یکی آنچه که وجودِ آن، موقوف بر حرکاتِ ارادیِ انسان نباشد، و دیگری آنچه که وجودِ آن، منوط به تصرّف و تدبیرِ انسان باشد. پس علمِ به موجودات نیز، دو قِسم است: یکی علم به قِسمِ اوّل که آن را «حکمتِ نظری» خوانند، و دیگری علم به قِسمِ دوّم که آن را «حکمتِ عملی» خوانند (خواجه‌نصیرالدین طوسی، اخلاقِ ناصری، ص ۳۸).

پس علومِ‌انسانی، محصولِ رهیافتِ موضوع‌محور در طبقه‌بندیِ علوم است و علومِ‌انسانی، مجموعة علومی هستند که به انسان و جهانِ انسانی، از منظرِ خاص می‌نگرند. به‌عبارت‌دیگر، چنانچه هستی‌ها تقسیم شوند، به‌ناچار باید هستی‌های انسانی را از هستی‌های طبیعی تفکیک کرد، چراکه نحوة وجودِ این دو با یکدیگر، تفاوت‌های چشم‌گیری دارند.

[۴]. اختلافِ علوم، به‌سببِ «موضوعاتِ» آنهاست

همچنین متفکّرانِ مسلمان، موضوع را مایۀ تمایزِ علوم دانسته‌اند. اینان گفته‌اند علوم، دارای سه عنصرِ مبادی و موضوعات و مسائل هستند. مبادی، مقدّماتی هستند که براساسِ آنها، استدلال‌های علم اقامه می‌شود و خودِ این مقدّمات، در علم اثبات نمی‌شوند، و عدم‌اثباتِ این مقولات در علم، یا به‌خاطرِ وضوحِ آنهاست یا به‌خاطرِ جلالتِ شأنِ آنهاست. موضوعات، اموری هستند که علم از احوالِ منسوب به آنها، و از عوارضِ ذاتیِ آنها بحث می‌کند. مسائل نیز، قضایایی هستند که محمولاتِ آنها برای موضوعِ علم یا برای انواعِ آن یا برای عوارضِ آن، عوارضِ ذاتی هستند (ابوعلی‌حسین‌بن‌عبدالله‌بن‌سینا، برهانِ شفا، ترجمة مهدی قوام‌صفری، ص ۱۹۴). اختلافِ علوم، به‌سببِ موضوعاتِ آنهاست. اختلافِ موضوعاتِ علوم نیز یا به‌صورتِ اطلاق و بدونِ تداخل در یکدیگر است، یا همراهِ با تداخل. صورتِ دوّم، خود دو نوع است: یا یکی از دو موضوع، أعمّ است و دیگری أخص، یا دو موضوع، دارای وجهِ اشتراک و تباین هستند، مانندِ علمِ طب و علمِ اخلاق است که یکی به مطالعة بدنِ انسان اختصاص دارد و دیگری به مطالعة نفسِ ناطقۀ انسان و قوای عملیِ او (همان، ص ۲۰۶-۲۰۷). به‌عبارت‌دیگر، اختلافِ علومی که در موضوعِ واحد، اتّفاق دارند، بر دو وجه است: یا یکی از دو علم، موضوع را علی‌الاطلاق، مدنظر دارد و دیگری موضوع را فقط از یک‌جهت، بررسی می‌کند، یا هریک از دو علم، موضوعِ علم را از جهتی غیر از جهتی که علمِ دیگر در موضوع نظر دارد، موردِ بحث قرار می‌دهد (همان، ص ۲۱۵).

[۵]. مطهری نیز، تصوّرِ «موضوع‌محور» از علومِ‌انسانی دارد

مطهری در یکی از نوشته‌های خود تصریح می‌کند که عُلمای اسلام در طولِ هزاروچندصد سال، به شاخه‌های مختلفِ علوم، ازجمله «علوم‌ِانسانی» خدمت کرده‌اند (مرتضی مطهری؛ بررسیِ اجمالیِ نهضت‌های اسلامی در صدساله اخیر؛ ص ۷۷). ازاین‌رو، می‌توان گفت وی تصوّرِ «موضوع‌محور» از علومِ‌انسانی دارد و براین‌باور است که علومِ‌انسانی، آن دسته از علوم هستند که به جهاتِ روحی و معنویِ انسان می‌پردازند؛ چراکه در غیراین‌صورت، او هرگز نمی‌توانست علومِ‌انسانی را به علمای اسلام، آن هم در دورة تاریخیِ گستردة هزاروچندصد سال نسبت بدهد و مدّعی شود که علمای اسلام در شاخه‌های مختلفِ این علوم، فعالیّتِ نظری داشته‌اند و همچنین لازمة سخنِ وی این است که کار در زمینة علومِ‌انسانی، متوقّف بر «آگاهی» و «تنبّه» به آن به‌مثابهِ یک حوزة علمی نیست. بنابراین، پاره‌ای از تولیداتِ معرفتیِ علمای مسلمان در این دورة تاریخی، جز علومِ‌انسانی بوده است، هرچند در این دوره، علومِ‌انسانی به شکلِ اخیر، صورت‌بندی نشده و عنوانِ علومِ‌انسانی نیز به آنها اطلاق نمی‌شود. پس آنچه مهم است این است که آنها کُنشِ انسان را به‌مثابهِ «موضوع» برگُزیدند.

منبع: خبرگزاری مهر


مرتبط ها
ارسال نظر
chapta
حداکثر تعداد کاراکتر نظر 200 ميياشد .
نظراتی که حاوی توهین یا افترا به اشخاص ،قومیت ها ،عقاید دیگران باشد و یا با قوانین کشور وآموزه های دینی مغایرت داشته باشد منتشر نخواهد شد - لطفاً نظرات خود را با حروف فارسی تایپ کنید.

دانشگاه صنعتی امیرکبیر میزبان اولین المپیاد ورزش‌های فناورانه کشور

ادای احترام وزیر علوم به مقام استادان شهید دانشگاه شهید بهشتی

مهلت انتخاب رشته در آزمون دستیاری پزشکی امروز به پایان می‌رسد

پیام تسلیت دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی در پی ارتحال حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر سید محمدباقر حجتی

تشریح جزئیات برگزاری نوبت دوم آزمون سراسری

دانشگاه علم و صنعت امسال ترم تابستانی برگزار نمی کند

تصمیم جدید وزارت بهداشت برای تسهیل شرایط آموزشی دستیاران تخصصی

رفع نقص کارت‌ شرکت در نوبت دوم آزمون سراسری سال ۱۴۰۴ در این مراکز

رونمایی از گلکسی واچ ۸ با قابلیت‌های سلامتی جدید

استفاده از نانوحباب برای مهار گازهای گلخانه‌ای

بازگشایی آزمایشی فاز نخست موزه ملی علوم و فناوری ایران

در معرض ابتلا به آلزایمر هستید؟/ چهار مسیر منتهی به این بیماری را بشناسید

درمان ساده‌ای که می‌تواند از ۷۵ درصد سرطان‌های معده جلوگیری کند

ابتکار دانشمند ایرانی در استفاده از چوب برای افزایش طول عمر باتری‌

دستیابی فناوران کشور به یکی از اختصاصی‌ترین رادیو داروهای سرطان

چگونه ماه باعث شکل‌گیری حیات در زمین شد؟

تصویب سه استاندارد جدید برای تولید انبوه محصولات نانوساخت

تشخیص علائم اولیه پوکی استخوان با هوش مصنوعی

اولین مرورگر وب مبتنی بر هوش مصنوعی، گوگل را به چالش می‌کشد

یک‌پنجم سال زیر تیغ فرابنفش؛ ازون از ما محافظت می‌کند ولی نه همیشه

استخراج لیتیوم از آب امکان‌پذیر شد

تدارک تمهیدات کامل برای برگزاری نوبت دوم کنکور

نوآوری در ترویج نماز؛ از منبرهای ۳ دقیقه‌ای تا اپلیکیشن نور چشم

فناوری جدید الهام ‌گرفته از لکه قهوه، جان انسان‌ها را نجات می‌دهد

فناوری تولید برق از امواج دریا

جزئیات طرح‌های احیاشده، در حال اجرا و برنامه‌های آینده بنیاد ملی نخبگان

انقلاب انویدیا در هوش مصنوعی با پاسخ‌دهی ۳۲ برابر سریع‌تر به کاربران

یافته‌های دانشمند ایرانی درباره توانایی چت‌جی‌پی‌تی در درک رنگ‌ها

احتمال تغییر زمان امتحانات گواهینامه و ارتقا برای برخی دستیاران پزشکی

آمادگی کامل برای برگزاری نوبت دوم آزمون سراسری سال ۱۴۰۴

ترور دانشمندان ایرانی در مجامع بین‌المللی پیگیری می‌شود

.ترفند رسانه‌ای رژیم صهیونیستی برای توجیه تجاوز نظامی به ایران

شعری زیبا/می‌شود من هم برایت شعر «ای ایران» بخوانم؟

کودک اهل کتاب ایرانی، آینده‌ساز گفت‌وگو و دانایی است

شرکت ۳۵۰۰ نفر در پویش قرآنی «به نام پیروزی»

تصویر/ هیئات با پیوند «ایده، شعر و اجرا» از مکتب حسین به ایران حسین پل زدند

گامی در مسیر توسعه شبکه ملی اطلاعات امن و پایدار

کشف نوع جدیدی از سلول استخوان‌خوار در مارهای پیتون!

تصویربرداری بی‌سابقه از ذرات نوری در نانولوله‌های کربنی

اختراعی که قوانین فیزیک را دور می‌زند: گرم باش، سرد باش اما دیده نشو

درمان سینوزیت با ربات‌های نانویی؛ بی‌نیاز از جراحی

تشریح آخرین وضعیت مرجان‌های ایران

چرا افراد باهوش‌ تصمیمات بهتری می‌گیرند؟

عکس روز ناسا از سحابی سه‌تکه

صفحه تجربیات به پنل فرهنگی در پنجره واحد خدمات الکترونیک آموزش و پرورش اضافه شد

جهش آماری ثبت نام پایه اول

احصای لیست تجهیزات مورد نیاز مدارس در حال ساخت

آغاز فعالیت پایگاه‌های تابستانه اوقات فراغت دانش آموزان/ برنامه‌ریزی سناریوهای مختلف برای شرایط متفاوت

مصرف لبنیات غیرپاستوریزه از علل شایع ابتلای انسان به تب‌مالت

ارزش سازنده استارشیپ به ۴۰۰ میلیارد دلار می‌رسد

کشف یک متحد جدید برای مبارزه با تغییرات اقلیمی

بخش ایران IEEE برترین بخش جهانی سال ۲۰۲۵ شد

سامسونگ برای پیشرفت در فناوری پزشکی پوشیدنی یک شرکت می‌خرد

برگزاری ۱۱ آزمون‌ گروه علوم پزشکی در مردادماه امسال

میراث شهید طهرانچی: تحول در جذب و ارتقای استادان

اولویت تجهیز با مدارس عشایری و روستایی چندپایه است

گردوغبار با این فناوری تصفیه می‌شود

کنترل حرفه‌ای پهپاد با دستکش‌!

وقتی سلول‌های کشنده به ناجی تبدیل می‌شوند

رونمایی از اولین توربین‌های ضربه‌ای ۵۰۰ مگاواتی جهان

طراحی گوشی تاشو سه‌مرحله‌ای سامسونگ فاش شد

اوپو A۱۷؛ رقیب گوشی‌های اقتصادی در بازار موبایل

مدارس شهر تهران در طول هفته خدمات آموزشی ارائه می‌دهند

نوار قلب جیبی؛ دستگاهی به اندازه یک کارت بانکی!

طرح ملی ایران دیجیتال در اجلاس جهانی به عنوان پروژه برتر برگزیده شد

اطلاعیه درباره پایش و ارزیابی عملکرد مدارس در فرآیند ثبت‌نام

بهسازی و شاداب سازی ۱۱۰ هزار کلاس درس

فعالیت کلاسهای مجازی پایگاه‌های تابستانی تا ۲۰ شهریور

تشکیل کمیته مشاوره و مددکاری اجتماعی برای ارائه خدمات به دانش آموزان و فرهنگیان آسیب‌دیده

آغاز اصلاح روش‌های آموزش و یادگیری در مدارس ابتدایی

راهکاری طبیعی برای مبارزه با قارچ پژمرده‌کننده گوجه‌فرنگی

گنبد مینا الهام‌بخش تحول در نمای شیشه‌ای/پوشش نانویی ایرانی گرما را تا ۹۰ درصد مهار می‌کند

ضرورت پوشش حرارتی نماهای شیشه‌ای برای ساختمان‌ها

استفاده از سوسک‌های سایبورگ برای زنده‌یابی در بلایای طبیعی

تاکسی‌های رباتیک ویمو در راه فیلادلفیا و نیویورک

معرفی پشه‌کش لیزری با توانایی نابودی ۳۰ حشره در ثانیه

امکان ترمیم اعصاب نخاع با تزریق ژل نانویی

منوی عجیب یک پیتزافروشی در نیاوران تهران که پربازدید شد

تصاویری از قرار ملاقات مهم عراقچی در عربستان

آغاز پذیرش تکمیل ظرفیت جامعه‌الزهرا(س)

شعری زیبا/می‌شود من هم برایت شعر «ای ایران» بخوانم؟

پیام تسلیت دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی در پی ارتحال حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر سید محمدباقر حجتی

تصویر/ شهید کوچک ما که اسرائیل او را کشت

تصویر/ وقتی آقا گفت: ای ایران» بخوان

پاسخ به یک شبهه/ چرا امام حسین (ع) در روز عاشورا طلب باران نکرد؟

وقایع روز عاشورا به تفکیک ساعت و مقتل‌های معتبر

سازمان ملل از نامزدی کربلا به عنوان پایتخت فرهنگ اسلامی حمایت کرد

نگاهی به زندگی عباس (ع)‌علمدار لشکر سیدالشهدا و محافظ خیام

خداوند خود توبه را به گناهکاران پیشنهاد می‌کند؛ گناهانی که حسنه می شوند

آماده کرده‌اند چرا خیزران، پدر؟ / یا دختر یتیم خودت را بیا ببر

چگونه امام سجاد (ع) با دعا جامعه را متحول کرد؟

کودک اهل کتاب ایرانی، آینده‌ساز گفت‌وگو و دانایی است

سیره امام علی (ع) و امام صادق (ع) تلاش برای آبادانی دنیا همراه با دینداری بود

نگاهی نو به زندگی امام سجاد(ع) در شاهکار سیدجعفر شهیدی

ویژه برنامه های دهه دوم ماه محرم در شبکه قرآن سیما

برگزاری ۱۱۴ محفل انس با قرآن کریم ویژه بزرگداشت شهدای قرآن

ترویج فرهنگ دعا و نیایش به مثابه ابزار تربیتی و معرفتی توسط امام سجاد (ع)

تحلیل ابعاد معنوی و عملی «طهارت» انسانی در پرتو قرآن و اهل بیت (ع)

شرکت ۳۵۰۰ نفر در پویش قرآنی «به نام پیروزی»

استقبال دانشگاه تهران از دهه دوم محرم با مراسم «از دانشگاه تا کربلا»

منظومه «ظهر روز دهم» یک اثر ادبی بی‌نظیر برای نوجوانان

تصویر/ هیئات با پیوند «ایده، شعر و اجرا» از مکتب حسین به ایران حسین پل زدند

فرهمندپور: اعتماد، حلقه اساسی زنجیره ولایت است/ غفلت و گناه آگاهانه، راه بازگشت را سخت‌تر می‌کند

مدینه فاضله نیازمند تحقق فضائل اخلاقی است

واقعه عاشورا حماسه‌ای مبارزاتی و غنی از معارف اخلاقی و تربیتی است

منوی عجیب یک پیتزافروشی در نیاوران تهران که پربازدید شد

فراخوان دریافت یادداشت‌های تخصصی-علمی با موضوع تجاوز رژیم صهیونیستی به ایران

امشب آخرین فرصت انتخاب رشته آزمون دستیاری

تصویب استفاده از ظرفیت اساتید بازنشسته در دانشگاه‌های غیر انتفاعی

ماهواره آمریکایی هر ۲۰ دقیقه یکبار زمین را رصد می‌کند