به گزارش ثریا حضرت زینب کبری (س) شخصیتی است که در طول تاریخ نویسندگان بی‌شماری از عظمت، فضیلت، علم و عقل، سیاستمداری، قدرت، صلابت و شجاعت ایشان نوشته‌اند. تمام توان و تلاش عقیله بنی هاشم (س) بر حمایت، همراهی و همدلی و تبعیت از امام جامعه اسلامی و ولایت امام حسین (ع) بود.

در واقعه کربلا و نهضت اباعبدالله الحسین (ع)، وقتی امام تصمیم گرفتند از مدینه به سمت مکه و بعد به سمت عراق حرکت کنند خواهر بزرگوارشان حضرت زینب (س) راهی این سفر شدند و برادرشان را در این سفر تنها نگذاشتند و لحظه به لحظه در مشکلات و گرفتاری‌ها همراه امام حسین (ع) بودند.

این بانوی بزرگوار پس از تحمل رنج و سختی‌های فراوان و صبر بر مصیبت شهادت برادران، فرزندان و عزیزان خویش در واقعه غمبار عاشورا و انجام رسالت خویش در ابلاغ حقایق این حادثه و روشنگری برای مسلمانها و دوستداران اهل بیت (ع)، به مدینه بازگشتند، اما حدود یک سال و نیم بعد از واقعه جان‌سوز کربلا در سن ۵۷ سالگی از دنیا رفتند.

در روایت‌ها و منابع تاریخی ۴ نقل در خصوص حرم مطهر حضرت زینب سلام‌الله علیها وجود دارد. در این منابع مدینه، مصر، عراق و شام به عنوان مکان دفن پیکر مطهر ایشان معرفی شده‌اند که هرکدام دلیل خاص خود را دارد.

به مناسبت ۱۵ رجب سالروز رحلت جان‌سوز حضرت زینب کبری (س)، به واکاوی دلایل مورخین در خصوص مزار مطهر این بانوی گرانقدر خواهیم پرداخت، در همین راستا با حجت الاسلام سید باقر علم‌الهدی، محقق و کارشناس دینی، به گفتگو در این خصوص پرداختیم.

حجت الاسلام علم‌الهدی با بیان اینکه چهار مکان در عراق، مصر، مدینه و شام به عنوان مزار مطهر حضرت زینب سلام الله علیها معرفی شده‌اند، گفت: ما در میان این چهار نقل هیچ‌کدام را نه می‌توانیم به طور قطع بپذیریم و نه رد کنیم. هرچند که برخی از علما همین سوریه را بیشتر ترجیح داده و آن را پذیرفته‌اند. اما از آنجا که اصل ابراز ارادت است، حضرت زینب سلام الله علیها در هر جای کره زمین که دفن شده باشند، ان‌شاءالله عرض ارادت ما مورد قبول ایشان قرار خواهد گرفت. در عین حال چون مزار مطهر ایشان در سوریه بیشتر مورد تائید و تأکید قرار گرفته، ان‌شاءالله زیارت ما مورد تائید و مقبول خواهد بود.

آرامگاه منسوب به حضرت زینب (س) در شهر سنجار

وی عنوان کرد: از قدیم الایام چهار مکان به عنوان قبر مطهر این بانوی بزرگوار مطرح است و هرکدام نیز طرفدارانی دارد. یکی از مکان‌هایی که به عنوان مزار مطهر حضرت زینب (س) نقل می‌شود، در شهر «سنجار» واقع است، شهری معروف در شمال عراق و جنوب منطقه «نصیبین» و بر سر راه شام. در این شهر مراقدی منسوب به اهل بیت (ع) قرار دارد.

یکی از این مراقد شریف، منسوب به حضرت زینب کبری (س) دختر امام علی (ع) است. این قول سند تاریخی ندارد و مهم‌ترین دلیل آن، شهرت میان مردم عرب زبان به ویژه بومیان منطقه است که نوادگان ائمه را نیز فرزندان آن بزرگواران خطاب می‌کردند. بنابراین زینبی که در این محل مدفون است، از نوادگان حضرت امیرالمومنین (ع) است و در زبان و لسان مردم آن منطقه، زینب دختر حضرت امیر (ع) خطاب می‌شود.

زیارتگاه السیدة زینب در مصر

علم‌الهدی مزار دیگری در شهر قاهره مصر را به عنوان قول دیگری در خصوص محل دفن حضرت زینب (س) ذکر و خاطرنشان کرد: محلی در شهر قاهره پایتخت مصر به نام «زینبیه» به حضرت زینب کبری (س) منسوب است که برای این احتمال دلایلی بیان شده و مهمترین آنها دلیل روایی است: نسابه عبیدلی در کتاب «اخبار الزینبات» روایاتی را نقل کرده است که بر اساس مضمون آن‌ها، باید حضرت زینب (س) در مصر دفن شده باشند، اما این روایات از نظر سند و محتوا قابل اعتماد نیست. محمد حسنین سابقی نویسنده کتاب «مرقد العقیلة زینب علیها السلام» اشکالاتی را بر این احادیث وارد کرده و می‌گوید اکثر راویانی که عبیدلی این روایات را از آنان نقل کرده است، مجهول هستند و پس از بررسی و تتبع فراوان در کتب رجال و نسب هیچ اثری از آنان به دست نیامد. مفاد این روایات نیز خالی از تناقض و اشکال تاریخی نیست.

وی افزود: در بعضی از نقل‌ها هم این طور آمده چون حضرت زینب سلام الله علیها علیه دستگاه یزید افشاگری می‌کردند، یزید ملعون دستور داده بود که ایشان از مدینه خارج شوند و به مصر بروند. این افراد میگویند این بانوی گرامی در مصر از دنیا رفته‌اند. در عین حال راوی این مطلب زنی به اسم رقیه است که ظاهراً دختر فرمانروای معاویه و یزید در مصر بوده. او در نقل خود عنوان کرده با توجه به افشاگری‌هایی که حضرت زینب سلام الله علیها در مدینه داشتند، حاکم مدینه به یزید نامه نوشت که این خانم، مدینه را بر تو تباه می‌کند و او هم دستور داد آن بزرگوار را تبعید کنند و ایشان به مصر آمدند. رقیه؛ دختر حاکم مصر، نقل می‌کند که پدرش به استقبال حضرت زینب سلام الله علیها آمد و شهادت امام حسین علیه السلام را به ایشان تسلیت گفت و در مقام پاسخ سخنانی را به حضرت زینب سلام الله علیها نسبت می‌دهد. او می‌گوید کمی بعد از ورود حضرت زینب سلام الله علیها به مصر، آن حضرت از دنیا رفتند و پدر رقیه یعنی حاکم مصر بر پیکر ایشان نماز خواند و آن حضرت در آنجا دفن شدند.

زینب مدفون در مصر کیست؟

این کارشناس مسائل دینی افزود: زیارتگاهی در شهر قاهره وجود دارد که به نام «سیدة زینب» نامیده می‌شود. عده‌ای معتقدند که این مرقد به حضرت زینب سلام الله مربوط است. اما این نقل را هم گروهی به خاطر راوی آن و برخی مسائل دیگر رد کرده و نمی‌پذیرند و می‌گویند زینبی که در مصر دفن است، یکی دیگر از نوادگان اهل بیت علیهم السلام است و نه حضرت زینب کبری سلام الله علیها، دختر امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام. اکنون این پرسش پیش می‌آید که اگر حضرت زینب (س) دختر علی (ع) در مصر دفن نشده است پس قبری که در محله «زینبیه» قاهره است متعلق به کیست؟ در پاسخ به این پرسش باید یادآوری کنیم که از بررسی و تتبع در تاریخ روشن می‌گردد که زینبی که در مصر (قاهره) دفن شده است، زینب بنت یحیی المتوج بن الحسن الانور بن زید بن حسن بن علی بن ابی‌طالب است. ولی از آنجا که ذهن انسان با شنیدن نام مشترک بین چند نفر، متوجه مشهورترین آنها می‌گردد، بسیاری از مردم تصور کرده‌اند که این همان زینب مشهور یعنی زینب دختر علی بن ابی‌طالب (ع) است، در حالی که این تصور کاملاً بی اساس است. البته نسبت دادن افراد به جد بزرگ آنان معمول است، چنانکه امامان ما را پسر پیغمبر می‌خوانند. بنابراین اگر زینب بنت یحیی را زینب بنت علی (ع) بخوانند، هیچ اشکالی نخواهد داشت.

آیا حضرت در بقیع دفن شده‌اند؟

این پژوهشگر اسلامی با اشاره به اینکه مدینه و قبرستان بقیع دیگر محل نقل شده در خصوص مدفن حضرت زینب کبری (س) ذکر شده، گفت: سیدمحسن امین قبرستان بقیع در مدینه را محل دفن حضرت زینب (س) دانسته است. او برای این مطلب دلیل می‌آورد که بازگشت حضرت زینب (س) پس از فاجعه کربلا به مدینه، قطعی و مسلم است اما خروج مجدد او از این شهر ثابت نشده است، بنابراین باید گفت: در مدینه وفات یافته و در همانجا دفن شده است، گرچه تاریخ وفات و محل دفنش دقیقاً روشن نباشد. این دلیل در واقع نوعی استصحاب است که مرحوم امین به آن استناد کرده است.

در رد دیدگاه مدینه این سوال مطرح است که آن بانوی مشهور و جلیل‌القدر که مقامش با دیگر زنان مدینه قابل مقایسه نبود، چرا مانند دیگر بانوان بزرگ و سرشناس شهر مدینه، دارای قبر مشخصی نیست و هیچیک از مورخان و تراجم نویسان به وفات ایشان در مدینه و دفن شأن در بقیع اشاره نکرده‌اند؟ برخی از جمله مرحوم قریشی در کتاب «السیدة زینب» در پاسخ گفته‌اند که این احتمال وجود دارد با آن همه ظلم و ستم که بر آن حضرت و دودمانش در کربلا و کوفه و شام، و عدم رضایت از مردم زمانه خویش، مانند مادرش فاطمه زهرا (س) وصیت کرده باشد که شبانه به خاکش سپارند تا کسی از مدفنش آگاه نباشد.

در عین حال مسعودی در شرح حال امام حسن مجتبی (ع) می‌نویسد: حسن بن علی در کنار قبر مادرش فاطمه (س) به خاک سپرده شد و در این قبرستان (بقیع) تا این زمان سنگی است که روی آن چنین نوشته شده است: «الحمد لله مبید الامم و محیی الرمم، هذا قبر فاطمۀ بنت رسول الله، سیدۀ نساء العالمین والحسن بن علی بن ابی‌طالب، و علی بن الحسین بن علی، و محمد بن علی، و جعفر بن محمد، (رضوان الله علیهم اجمعین)»

این پژوهشگر اسلامی، گفت: این نشان می‌دهد که قبر آن بزرگواران در قرن چهارم یعنی تا زمان مسعودی مشخص بوده است، و اگر قبر حضرت زینب علیها السلام در این قبرستان قرار داشت، نام او هم حداقل تا زمان مسعودی روی قبر نوشته می‌شد. چنانکه قبر همسرش عبدالله بن جعفر در همان قبرستان مشخص است، بنابراین چگونه ممکن است قبر حضرت زینب در بقیع باشد، اما هیچ نشانی از آن نباشد، و در هیچ تاریخی یاد نشده باشد؟

وی افزود: از طرف دیگر موضوعات تاریخی جای اعمال استصحاب نیست که بگوییم: بازگشت حضرت زینب علیها السلام به مدینه قطعی است، اما خروج او از این شهر ثابت نشده است، پس در همان شهر و همانجا به خاک سپرده شده است.

جایگاه روایات دیگر در خصوص بقیع

علم الهدی ادامه داد: برخی از علما مانند علامه عمید عاملی که این دو نقل را رد می‌کند و می‌گوید حضرت زینب سلام الله علیها ساکن مدینه بودند و قطعاً در مدینه از دنیا رفته‌اند و باید در بقیع دفن شده باشند. یعنی می‌گویند که آن بانوی گرامی بعد از واقعه کربلا که مدینه برگشتند، دیگر از مدینه خارج نشدند و در همان شهر از دنیا رفتند. اما نظر ایشان را هم برخی دیگر رد می‌کنند و میگویند مدفونان در بقیع، مورد توجه تاریخ قرار گرفته‌اند.

به این معنا که حتی افرادی که از نظر مقام و موقعیت در حد حضرت زینب سلام الله علیها نبوده‌اند و در بقیع دفن شده‌اند اسمشان در تاریخ ثبت شده است. حضرت زینب سلام الله علیها، نواده پیامبر صلی الله علیه و آله و پیام‌آور کربلا و با آن شخصیت و عظمت، اگر در بقیع دفن شده باشند باید در تاریخ ثبت می‌شد.

آیا حضرت زینب (س) در سوریه مدفون هستند؟

این محقق و پژوهشگر تاریخ اسلام گفت: قبری که در شهرک زینبیه امروز در نزدیکی دمشق، پایتخت فعلی کشور سوریه وجود دارد. علمای قدیم از این مکان (شهرک زینبیه) به «غوطه» یا «راویه» تعبیر آورده‌اند. زائران ایرانی که جهت زیارت به سوریه می‌روند، این مکان را زیارت می‌کنند.

وی افزود: مرحوم حاج شیخ عباس قمی به نقل از استاد خودش مرحوم محدث نوری، و دیگران احتمال شام را تقویت کرده‌اند. وی با روشی عالمانه احتمال مصر را رد کرده و با قرائن و شواهدی اثبات کرده است که حضرت زینب کبری (س) در شام دفن شده است.

بر اساس روایات حاکم مدینه در پی اخراج و تبعید حضرت زینب بر آمد و سرانجام حضرت زینب به شام رفت، به نقل دیگری پرداختند و آن این است: موقعی که واقعه حرّه و غارت و کشتار مردم مدینه در سال ۶۲ هجری توسط یزیدیان رخ داد، عبدالله بن جعفر برای اینکه ناراحتی همسرش حضرت زینب (س) تجدید نشود و قدری غم و اندوه او کاسته شود، افزون بر این، مرض وبا و طاعون در مدینه شایع شده بود و برای در امان ماندن از آن، به همراه حضرت زینب به سوی مزرعه‌ای در شام رفتند و در آنجا اقامت گزیدند تا اینکه حضرت زینب مریض شد و در آن دیار از دنیا رفت.

اشکالاتی که به نقل سوریه وارد است

علم الهدی با اشاره به ضعف‌هایی که به این نقل وارد است عنوان کرد: بر اساس روایات اینکه گفته شده است که عبدالله بن جعفر در حومه دمشق مزرعه و قریه داشته و همراه همسرش جهت سرکشی یا بهره برداری از آن‌ها رفته بوده و در این سفر حضرت زینب علیها السلام درگذشته است مطلب بی اساسی است. در هیچیک از کتب تاریخی از چنین مزرعه‌ای اسمی به میان نیامده و اصولاً چون عبدالله فرد بخشنده‌ای بوده هرگز مال و ثروت در دست او دوام نمی‌آورده است، بنابراین چگونه ممکن است دارای چنین مزرعه و قریه‌ای بوده باشد؟

وی ادامه داد: اشکال دیگری که بر فرض اینکه سوریه آرامگاه حضرت زینب (س) باشد، وارد دانستند، این است که اگر فرضا عبدالله بن جعفر چنین مزرعه‌ای داشته، ممکن بود شخصاً برای رسیدگی به وضع آن به شام برود و دیگر نیازی به بردن همسر و دیگر اعضای خانواده خود که مستلزم هزینه زیادی بود، نداشت.

علم الهدی به استناد روایات و کتب مربوط به این موضوع، خاطرنشان کرد: مدینه از شهرهای مهمی بود که مثل بسیاری از شهرهای مهم دنیا برای آن تاریخ‌های متعددی نوشته‌اند. بعضی از این کتاب‌ها به حوادث مهمی که در مدینه اتفاق افتاده مثل زلزله، آتش گرفتن حرم پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، وزیدن باد سرخ و… پرداخته‌اند. اگر چنان قحطی و گرسنگی در آن سال در مدینه اتفاق افتاده بود، قطعاً در این کتاب‌های تاریخی درباره آن بحث می‌شد، در حالی که چنین چیزی مطرح نشده است.

وی ادامه داد: دو اشکال در این نقل باقی می‌ماند: یکی اینکه به چه دلیل عبدالله جعفر حضرت زینب علیها السلام را به شام برده است با اینکه حضرت زینب علیها السلام دل خوشی از شام نداشت، و اشکال دیگر اینکه بسیاری از مورخین نوشته‌اند: آنکه در شام دفن است «ام کلثوم» فرزند علی علیه السلام است. اشکال دوم را بدین صورت می‌توان حل کرد که منظور از «ام کلثوم» همان زینب کبری علیها السلام است ولی مشکل اینجاست که کسانی مثل ابن جبیر از این ام کلثوم به «زینب صغری» و نه «زینب کبری» تعبیر کرده‌اند و در سنگ نوشته‌ای که از خاک مقبره در شام استخراج شده است، چنین نگاشته شده است که: «هذا قبر زینب الصغری المکناة بام کلثوم بنت علی بن ابوطالب امها فاطمة البتول سیدة نساء العالمین بنت سید المرسلین محمد خاتم النبیین صلی الله علیه و سلم.»

احتمال دفن ایشان در شام، قطعی‌تر به نظر می‌رسد

وی در پایان تصریح کرد: پس از بررسی ۴ احتمال در مورد محل دفن حضرت زینب کبری علیها السلام می‌توان چنین نتیجه گرفت که: احتمال سنجار، هیچ‌گونه سندیت تاریخی ندارد، احتمال مصر اشکالات فراوان دارد، احتمال مدینه بدون دلیل است، و احتمال شام به نظر استوارتر می‌آید.هرچند که برخی از علما همین سوریه را بیشتر ترجیح داده و آن را پذیرفته‌اند. اما از آنجا که اصل ابراز ارادت است، حضرت زینب سلام الله علیها در هر جای کره زمین که دفن شده باشند، انشاالله عرض ارادت ما مورد قبول ایشان قرار خواهد گرفت. در عین حال چون مزار مطهر ایشان در سوریه بیشتر مورد تائید و تأکید قرار گرفته، ان‌شاءالله زیارت ما مورد تائید و مقبول خواهد بود.

منبع: خبرگزاری مهر