به گزارش ثریا روایت «العلم سلطان» بسیار مورد تأکید رهبر انقلاب است. در دیدار اخیر با دانشجویان نیز شنیدیم که: باز هم عرض میکنم: العِلمُ سُلطان، علم اقتدار است، علم قدرت است» (۲۸ اردیبهشت ۹۹). در گذشته هم در دیدار با نخبگان علمی (مهر ۹۷) روایت محبوب خود را خواندهاند: «بارها هم این حدیث شریف را خواندم که «العلمُ سُلطان» علم قدرت است». ایشان قبلاً گفته بودند که: «جمله ای در نهج البلاغه هست که خیلی جمله پرمغزی است. میفرماید: العلم سلطان؛ علم اقتدار است. سلطان یعنی اقتدار، قدرت. «العلم سلطان من وجده صال و من لم یجده صیل علیه»؛ علم اقتدار است. هر کس این قدرت را به چنگ آورد، میتواند تحکم کند؛ میتواند غلبه پیدا کند؛ هر کسی که این اقتدار را به دست نیاورد، «صیل علیه»؛ بر او غلبه پیدا خواهد شد؛ دیگران بر او قهر و غلبه پیدا میکنند؛ به او تحکم میکنند».
در فلسفه غرب مشهور است که فرانسیس بی کن میگفت علم قدرت است؛ علمی که ناظر به تصرّف و تسخیر موجودات باشد پیشنهاد و طرح او بود. بی کن میگفت علم پیش بینی است یعنی پژوهش علمی صرف کشف روابط ضروری و قوانین علمی نیست، بلکه علم تغییر دادن و ساختن و قدرت است.
نکته مهم این است که این حدیث بسیار یادآور این گزاره مشهور علم مدرن است. از معدود افرادی که تلاش کرده است تا علاوه بر تبیین صحت صدور این روایت (شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج ۲۰، ص ۳۱۹)، فهم اسلامی از این مفهوم را تبیین کند، حجت الاسلام علی کشوری از فعالان و پژوهشگران در حوزه الگوی پیشرفت اسلامی است. او ضمن اشاره به نظریه بی کن میگوید: «آیا مراد از علم نگاه بیکنی به علم است یا خیر؟ این سوال اصلی نظریه علم آینده است. ما فکر میکنیم تعریف علم «العلم سلطان» است (و نه Knowledge is Power :نو ارغنون، ص ۳۴). از علم میتوان دو تعریف ارائه داد؛ بی کن و تابعین او میگویند هر معادلهای که به تصرف در طبیعت کمک کند علم است، ولی ما در روایات میگوئیم هر معادلهای که به تنظیم روابط انسانی و سلطان کمک کند تا سلطان و تسلط میل به ظلم، ضرر و باطل پیدا نکند علم است. چون همهٔ انسانها بر انسانهای دیگری تسلط دارند و اگر «العلم سلطان» را بدانند تسلط آنها سه وصف را پیدا نمیکند؛ وصف ظلم، ضرر و باطل. چراکه تسلط میتواند تسلط باطل باشد، تسلط میتواند تسلط سلطان جائر باشد و تسلط میتواند به شکلی باشد که به مردم ضرر بزند. در این سمت نیز تسلطی به نفع مردم و مبتنی بر حق و عدل داریم» [۱].
در این تعریف، در واقع علم وسیله سلطه نیست، بلکه وسیله تنظیم سلطه و عادلانه کردن آن است. این تفسیر، حدیث را از برداشت مدرن خود نجات میدهد، ولی در مورد آن چند ملاحظه وجود دارد: اولاً به استدلال محکم نیاز دارد و مدعی باید بگوید چطور این حدیث که در ادامه خود سخن از غلبه دارد (نه تنظیم غلبه) را باید طور دیگری تفسیر کنیم؟! ثانیاً چرا باید بگوییم تنها راه سلطان تنظیم روابط انسانی است؟ چرا قدرتهای نظامی و اقتصادی را هم در کنار تنظیم روابط انسانی به معنای سلطان ندانیم یا چرا مانند قرآن برهان حجت آور را سلطان ندانیم؟
ثالثاً ظاهراً صدور این روایت در مقابله با عامل غلبه (دیگری، بیگانه، دشمن) است و غلبه بر دشمن (و جلوگیری از مغلوب شدن) محور گزاره است نه بر دوستان. در حالی که تفسیر کردن سلطان به «بهینه کردن روابط انسانی» بین دوستان و شهروندان یک جامعه معنا دارد تا بین مردم و دشمنان آنها. به عبارت دیگر دلالت این حدیث در دوگانه غالب / مغلوب است نه غلبه خوب و غلبه بد. ولی گویا در تفسیر العلم سلطان گفته میشود «العلم تعدیل سلطان» در حالی که «تنظیم روابط» حداقل مدلول مستقیم روایت نیست و این کار نوعی واسطه گذاری و پرانتزدهی (و به قول مفسرین در تقدیر گذاشتن) یک عنوان اضافی در معنای حدیث است [۲].
پیشنهاد این حقیر برای اصلاح تفسیر غربی از سلطان این است که حقیقت قرآنی آن را بررسی کنیم. از استعمال سلطان در قرآن میتوانیم بگوییم این واژه فقط در غلبه نظامی و فیزیکی استعمال نشده است.
یک شاهد قرآنی حدیث العلم سلطان بیان شده را میتوان آیه وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُم (انفال ۶۰) دانست. قوه و قدرت در این آیه برای اقتدار و ترساندن دشمن است. علم در این آیه و در روایت برای غلبه بر دشمن است (اما علم در تفکر بی کن برای غلبه بر جهان و طبیعت به نحو تصرف آمیز است). بر این اساس، یکی از مصادیق سلطان، نجات از دشمن و غلبه بر اوست: قالَ سَنَشُدُّ عَضُدَکَ بِأَخیکَ وَ نَجْعَلُ لَکُما سُلْطاناً فَلا یَصِلُونَ إِلَیْکُما بِآیاتِنا أَنْتُما وَ مَنِ اتَّبَعَکُمَا الْغالِبُونَ (قصص ۳۵) اما دایره این مفهوم گستردهتر از این است و به انواع اختیار و آزادی اطلاق میشود. یعنی افراد دارای سلطان اجازه دارند و میتوانند بر دیگران اعمال نفوذ کنند یا از آنها رهایی یابند. این سلطان گاهی در رابطه خدا بر بنده است و گاهی بنده بر بنده و مفهوما هم میتواند بنده بر خدا باشد.
مانند سلطان شیطان بر پیروان خود: إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَی الَّذینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُونَ (نحل ۱۰۰)
یا سلطان ولیّ دم بر قاتل: وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِیِّهِ سُلْطانا (اسرا ۳۳)
یا سلطان مؤمنین بر کفار حربی: فَإِنْ لَمْ یَعْتَزِلُوکُمْ وَ یُلْقُوا إِلَیْکُمُ السَّلَمَ وَ یَکُفُّوا أَیْدِیَهُمْ فَخُذُوهُمْ وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَ أُولئِکُمْ جَعَلْنا لَکُمْ عَلَیْهِمْ سُلْطاناً مُبیناً (نساء ۹۱)
اگر بندگان به دستورات خدا عمل کنند به خداوند سلطان دادهاند تا آنها را مورد مؤاخذه و عذاب قرار دهد: أَ تُریدُونَ أَنْ تَجْعَلُوا لِلَّهِ عَلَیْکُمْ سُلْطاناً مُبیناً (نساء ۱۴۴)
بر اساس آیه إِنْ هِیَ إِلاَّ أَسْماءٌ سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ ما أَنْزَلَ اللَّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ ما تَهْوَی الْأَنْفُسُ وَ لَقَدْ جاءَهُمْ مِنْ رَبِّهِمُ الْهُدی (نجم ۲۳) میتوانیم بگوییم اولاً مشرکین تنها با سلطان میتوانند برخلاف دستور انبیا عمل کنند (اینجا سلطان مفهوما عامل سلطه بنده بر خداست) و ثانیاً در قرآن سلطان مقابل ظن قرار دارد و همان علم است. این علم در همه موارد استعمال سلطان در قرآن کاربرد دارد. یعنی علم میتواند حجت اعمال نفوذ بر دیگران شود یا مجوز جنگ باشد یا عامل نجات و غلبه. وقتی سلطان را هر نوع عامل اختیار و آزادی بدانیم آن وقت علم هم هر نوع عامل آزادی و آزادگی در ملک و ملکوت و در روابط انسانی و غیرانسانی با خدا و غیرخداست. سلطان فقط برای غلبه بر دشمن انسانی نیست، بلکه برای غلبه بر هوای نفس هم هست؛ إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ ما تَهْوَی الْأَنْفُسُ. این معنا فراتر از علم محدود در تکنیک و ساینس است بلکه با روح تصرف گری مخالف است. با تفسیر جامع و فرامادی از سلطان است که قید اسراف برای صاحب سلطان جدی میشود؛ همانطور که ولیّ دم صاحب سلطان نباید اسراف کند (فَلا یُسْرِفْ فِی الْقَتْلِ) دیگر علمای صاحب سلطان هم نباید اسراف کنند.
یک نکته دیگر که در متن حدیث مشاهده میشود این است که علم یافتنی است نه ساختنی. این یکی دیگر از تفاوتهای مهم علم در قرآن با علم در اندیشه مدرن است. بشر جدید خودبنیادانه خود را به تعبیر کانت فاعل شناسا میداند که بر عالم صورت افکنی میکند در حالی که در تفکر توحیدی علم نور است و خداوند آن را در قلب هر کس بخواهد میاندازد؛ الْعِلْمُ نُورٌ یَقْذِفُهُ اللَّهُ فِی قَلْبِ مَنْ یَشَاء. اما علم مدرن اومانیستی غربی حاصل فاعلیت و تغییر انسان است. بر اساس آیات قرآن و تعبیر ما أَنْزَلَ اللَّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ، سلطان نازل شدنی و عطاکردنی است یعنی از خداست نه از انسان. تعبیر وجده هم میتواند با این عنایت تفسیر شود و بیشتر بر تفاوت دو نگرش توحیدی و مدرن تأکید شود.
خداوند خلقت را مسخر انسان کرده است: أَ لَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ (لقمان ۲۰) اما اجازه نداده است در آنچه مسخر او شده تغییر ایجاد کند، بلکه تغییر امر شیطان است وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ (نساء ۱۱۹) [۳]. بلکه باید بر اساس اراده الهی از مسخرات بهره برد. پس سلطان نمیتواند با این آیه مخالف باشد و نهایتاً به معنی تسخیر طبیعت و بهره گیری از تسخیر الهی برای حرکت در راستای هدف خلقت است ولی علم بیکنی بر اساس تسخیر بشری عامل ورود شیطان است. تفاوت حدیث با سخن فیلسوف مدرن این است که ما علم را برای اختیار و اقتدار میخواهیم نه برای تغییر در خلقت.
همان طور که گفته شد بر اساس نگرش توحیدی و اسلامی تصرف در طبیعت مذموم است. پس اصل دغدغه تفسیر صحیح قاعده العلم سلطان ستایش برانگیز است ولی مسیر اصلاح نگرش غربی، مورد بحث و چالش است. چون نمیتوان مفهوم غلبه را در حقیقت سلطان از اصالت انداخت بلکه سلطان معنایی عام و گسترده دارد و در موارد مختلف قرآن آن را مورد تأکید قرار داده است. سلطان یک اختیار و آزادی عمل در امور معنوی، سیاسی و نظامی است که خدا به انسان از طریق علم عطا میکند.
پی نوشت:
[۱] نشست تخصصی تبیین الگوی پیشرفت ۵۰ سال آینده انقلاب اسلامی روز یک شنبه ۱۲ اسفند ۱۳۹۷
[۲] مگر اینکه بگوییم نتیجه بهینه کردن روابط انسانی این است که جامعه اسلامی قوی شده و بر دشمن غلبه پیدا میکند. اما این خود پرانتزدهی دیگری بوده و نیازمند شاهد و بی نه است (گویا میگوئیم العلم مصیر الی سلطان) و این با تبیین انجام شده هم چندان هماهنگ نیست چون آقای کشوری میگوید سلطان یعنی تنظیم سلطه و نمیگوید سلطان نتیجه تنظیم روابط انسانی است.
[۳] پرسش مهم در اینجا این است که آیا ما مجبور به تغییر نیستیم؟ چگونه میشود بدون تغییر در خلقت از خلقت بهره برد؟ باید تغییر در خلقت را عمیق بفهمیم؛ خلقت خودش را تغییر میدهد مثلاً آتش میسوزاند پس استفاده از خاصیت آتش برای تغییر در برخی محصولات (مثلاً کباب کردن گوشت) مصداق تغییر خلقت نیست بلکه «تغییر با خلقت» یا «تغییر در خلقت» است.
گاهی هم تغییر در خلقت ظاهری است و حقیقت تغییر، «تغییرِ تغییر» است یعنی انسان با استفاده از قوانین طبیعی خلقت را به حالت اولیه بر میگرداند مثل طبابت. پس برای جمع بین آیه نهی از تغییر و آیاتی که مجوز تغییر را میدهند باید بین تغییرات در اساس خلقت (مثل تولید تراریخته ها و…) با تغییرات درون خلقت تفاوت قائل شویم و پرونده این بحث همچنان باز است…
منبع: خبرگزاری مهر
جمعه ۷ اردیبهشت نمایش «یاخته» باحضور خبرنگاران و عکاسان روی صحنه میرود
چالش کمبود معلم در استان مرکزی کاهش مییابد
بازدید رئیس ستاد برگزاری آزمونهای سراسری اردبیل از حوزههای امتحانی کنکور
لوگوی نود سالگی دانشگاه تهران منتشر شد
رمان جدید اکبر والایی چاپ شد/بر فراز کشتزاردر بازار نشر
زندگی عشایر فارس
تحویل واحدهای مسکونی دانشگاه صنعتی امیرکبیر تا پایان شهریور
جذب امریه سربازی در پژوهشگاه ابن سینا جهاددانشگاهی
امتیاز ویژه دانشجو معلمانی که زودتر از فارغالتحصیلی سرکلاس درس میروند
آخرین آمار توزیع کارت کنکور اعلام شد
برخی ابزارهای جاسوسی کنکور را در بدن کار گذاشتند/ داوطلبان کانالهای تقلب را ترک کنند
کنکوریها اضطراب نداشته باشند/ فرصت جبران وجود دارد
فهرست دانشگاههای خارج از کشور مورد تایید وزارت بهداشت اعلام شد
نتایج اولیه کنکور ۱۴۰۳ نیمه مرداد اعلام می شود
اختصاص 10 امتیاز رتبهبندی به 5709 دانشجومعلم دانشگاه فرهنگیان
کتاب «اُمّ علاء» در نمایشگاه کتاب عرضه میشود
تمهیدات لازم برای کنکور ۱۴۰۳ اندیشیده شد
رقابت کنکور ۱۴۰۳ با آزمون علوم ریاضی و علوم انسانی آغاز شد
جزییات آزمون اختصاصی پذیرش دانشجو – معلم در کنکور ۱۴۰۳
اینترنت در زمان برگزاری نوبت اول کنکور ۱۴۰۳ قطع نمیشود
مراسم تقدیر از دست اندرکاران جشنواره جایزه ملی ثریا برگزار شد
60 درصد پروژهای مدرسهسازی در حال ساخت با مشارکت مردم است
منتخبین فرهنگی مجلس حضور در کمیسیون آموزش را در اولویت قرار دهند
مراقبت کنید تا اخلال و مشکلی در برگزاری کنکور سراسری رخ ندهد
ایجاد زیرساخت هوشمند رصد رشته مقاطع و رشته محلهای علوم پزشکی
پیگیر اجرای هدفمندسازی یارانههای دانشجویی در سال جدید هستیم
بیش از ۸ هزار عضو هیات علمی خانم در دانشگاهها فعالیت میکنند
ساعت ۱۲ امشب آخرین فرصت دریافت کارت ورود به جلسه کنکور ۱۴۰۳
نسلکُشی در فلسطین قلب همه بشریت را به درد آورده است
خبر خوش وزیر علوم برای اعضای هیأت علمی در شرف بازنشستگی
مراد صحرایی : ۱۰۰۰ هنرستان جدید در کشور ساخته می شود
از موج متلاطم بیثباتی مدیریتی تا بودجه دولتی؛ دلایل عدم اجرای ناکافی سندتحول بنیادین
پژوهشهای چراغ خاموش امنیت ایران را رقم زد
تظاهرات دانشجویان آرژانتین در پی کاهش ارائه آموزش عالی دولتی
کتابی که برای آشنایی با افغانستانیها باید خوانده شود
رییس سازمان بسیج اساتید: ۵۰ بسته سیاستی به مسئولان ارائه شد
پویش سلامت دهان و دندان ۱۷ تا ۱۹ اردیبهشت برگزار میشود
آییننامه مدرسه تراز سند تحول بنیادین نهایی شده است
امضای تفاهمنامه فیمابین وزارت آموزشوپرورش و سازمان نظام پزشکی کشور
آخرین محور رویداد من یک دانشآموزم با نام «امام مهربانی کلید خورد
ثبت سفارش کتابهای درسی آغاز شد
فراخوان ششمین دوسالانه بینالمللی کارتون کتاب منتشر شد
ورود مسافر و مهتاب با فرقه خودبینان به کتابفروشیها
امروز، آخرین مهلت توزیع کارت کنکور/ آغاز رقابت داوطلبان از فردا
آکادمی ورزش و تندرستی دانشگاه علامهطباطبائی راهاندازی شد
کنترل دانشجویان حامی فلسطین به شهردار نیویورک رسید
هشدار پلیس فتا به کنکوریها درباره تبلیغات فروش سوالات کنکور و تجهیزات تقلب
مجموعه شعر طنز دیزی در پنت هاوس منتشر شد
دانشمندان قلب ماه را دیدند+عکس
دانشگاه علامهطباطبایی میزبان ۱۵ هزار و ۳۰۵ داوطلب کنکور سراسری
انقلابی بزرگ در صنعت ترانزیت و موتورهای دیزلی اتفاق افتاد
هزینه نگهداری از خودروهای لوکس آمریکایی چقدر است؟
پیشفروش شنل نامرئی کننده آغاز شد+عکس
ورود قدرتمندترین گوشی نوبیا به بازار
دانشمندان تعداد جهانهای موازی را اعلام کردند
بدون نیاز به اینترنت با واتساپ فایل منتقل کنید
حمایت دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی از طرح های فرهنگی
تعلیم و تربیت اولویت اصلی شورای عالی انقلاب فرهنگی است
جذب هیات علمی با مدرک دکتری در دانشگاه فنی و حرفه ای لغو شد
نتیجه آزمون سازمان راهداری اعلام شد
نحوه محاسبه شهریه مدارس از راه دور
سهم دانشآموزان مناطق محروم برای ورود به مدارس خاص باید بیشتر شود
مهلت ثبتنام آزمون سنجش شایستگیهای فنی وحرفهایها تا نهم اردیبهشت
آغاز پذیرش دانشجوی دکتری بدون آزمون در دانشگاه آزاد
هیچ دانشگاهی محدودیتی را برای جذب اساتید ایجاد نمیکند
جشنواره امامت و مهدویت در دانشگاه آزاد اسلامی برگزار می شود
نتایج آزمون جشنواره سراسری قرآن و عترت (ع) دانشجویان اعلام شد
لغو جایزه انجمن قلم آمریکا» در پی تحریم نویسندگان
برخی اختیارات را باید به مدارس تفویض کنیم
زندهگیری مار افعی در یک مدرسه
آغاز ثبت سفارش کتابهای درسی سال تحصیلی جدید
سخنان شهید بهشتی درباره نماز در بیست و هفت جمله منتشر شد
مواجههای نامتعارف با منطق هگل در کتابفروشیها
دانشجویان سراسر کشور به المپیاد ورزشهای فناورانه دعوت شدند
بررسی تأثیرپذیری الکترومغناطیسی تقویت کنندههای توان کاربردی در تجهیزات مخابراتی
اقدامات دانشگاه جامع در راستای گسترش عفاف و حجاب
تغییر شیوهنامه صلاحیت علمی اساتید دانشگاههای علوم پزشکی
آمار داوطلبان کنکور به تفکیک استانها اعلام شد
کدام واحدهای دانشگاه آزاد در زمان برگزاری کنکور تعطیل هستند؟
کاهش رغبت پسران به دانشگاه؛ شخصیت کاریکاتوری آموزش عالی یا افزایش مهارتمحوری؟
بن سلمان از ساخت پروژه بلندپروازانهاش منصرف شد
یک صفحه جدید به واتساپ اضافه میشود+عکس
نمونه ایرانی پدافند ضدهوایی که مشابه روسی است+عکس
پیشفروش شنل نامرئی کننده آغاز شد+عکس
دانشمندان قلب ماه را دیدند+عکس
سیاره بیگانه بنفش رنگ میزبان بیگانگان فضایی
ناسا برای بازگشت از سیاره سرخ دست به دامن ایلان ماسک شد
رونمایی از سریعترین مرسدس بنز AMG+عکس
رفع مشکل بزرگ آیفون که سال ها ذهن کاربران را مشغول کرده بود+عکس
ورود قدرتمندترین گوشی نوبیا به بازار
باتری این ریزسیاهچاله فضایی میتواند انرژی چند نسل یک خانواده را تامین کند
انقلابی بزرگ در صنعت ترانزیت و موتورهای دیزلی اتفاق افتاد
قدرتمندترین پهپاد ایرانی که در اوکراین معروف شده+عکس
علت فیلتر دسکورد اعلام شد
برای اولین بار اشعه ایکس برآمده از اتمها کشف شد
اخراج کارگران تسلا و پرداخت پاداش هنگفت به ایلان ماسک
هزینه نگهداری از خودروهای لوکس آمریکایی چقدر است؟
چین جنگندههای رادارگریز F۲۲ آمریکا را فلج کرد+عکس
پدافند ضدهوایی ایران که شبیه اس ۳۰۰ روسیه است+عکس
جاسوس همهفن حریف اوکراینیها که در جنگ با روسیه به کمکشان میآید
سعدی سخنگوی بینالمللی فرهنگ ایران است
رئیس دانشگاه علم و صنعت ایران استعفاء کرد
سریع ترین موشکهای مافوق صوت در سال ۲۰۲۴ معرفی شدند+عکس
نتایج اولیه آزمون استخدامی آموزش و پرورش اعلام شد
مهلت ثبت نام در آزمون فلوشیپ پزشکی سال ۱۴۰۳ دوباره تمدید شد
چاپ پنجمین جلد مجموعه تاریخ ایرانزمین درباره طاهریان و آل بویه
ورود «مهمان سرزده» به کتابفروشیها/یکقصه تصویری برای کودکان
دوربین بامزهای که بدون عکس گرفتن شما را شگفت زده میکند+عکس
ثبتنام وام شهریه آغاز شد
افزایش پژوهانه اساتید برتر واحد علوم تحقیقات
نظراتی که حاوی توهین یا افترا به اشخاص ،قومیت ها ،عقاید دیگران باشد و یا با قوانین کشور وآموزه های دینی مغایرت داشته باشد منتشر نخواهد شد - لطفاً نظرات خود را با حروف فارسی تایپ کنید.