
به گزارش ثریا روایت «العلم سلطان» بسیار مورد تأکید رهبر انقلاب است. در دیدار اخیر با دانشجویان نیز شنیدیم که: باز هم عرض میکنم: العِلمُ سُلطان، علم اقتدار است، علم قدرت است» (۲۸ اردیبهشت ۹۹). در گذشته هم در دیدار با نخبگان علمی (مهر ۹۷) روایت محبوب خود را خواندهاند: «بارها هم این حدیث شریف را خواندم که «العلمُ سُلطان» علم قدرت است». ایشان قبلاً گفته بودند که: «جمله ای در نهج البلاغه هست که خیلی جمله پرمغزی است. میفرماید: العلم سلطان؛ علم اقتدار است. سلطان یعنی اقتدار، قدرت. «العلم سلطان من وجده صال و من لم یجده صیل علیه»؛ علم اقتدار است. هر کس این قدرت را به چنگ آورد، میتواند تحکم کند؛ میتواند غلبه پیدا کند؛ هر کسی که این اقتدار را به دست نیاورد، «صیل علیه»؛ بر او غلبه پیدا خواهد شد؛ دیگران بر او قهر و غلبه پیدا میکنند؛ به او تحکم میکنند».
در فلسفه غرب مشهور است که فرانسیس بی کن میگفت علم قدرت است؛ علمی که ناظر به تصرّف و تسخیر موجودات باشد پیشنهاد و طرح او بود. بی کن میگفت علم پیش بینی است یعنی پژوهش علمی صرف کشف روابط ضروری و قوانین علمی نیست، بلکه علم تغییر دادن و ساختن و قدرت است.
نکته مهم این است که این حدیث بسیار یادآور این گزاره مشهور علم مدرن است. از معدود افرادی که تلاش کرده است تا علاوه بر تبیین صحت صدور این روایت (شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج ۲۰، ص ۳۱۹)، فهم اسلامی از این مفهوم را تبیین کند، حجت الاسلام علی کشوری از فعالان و پژوهشگران در حوزه الگوی پیشرفت اسلامی است. او ضمن اشاره به نظریه بی کن میگوید: «آیا مراد از علم نگاه بیکنی به علم است یا خیر؟ این سوال اصلی نظریه علم آینده است. ما فکر میکنیم تعریف علم «العلم سلطان» است (و نه Knowledge is Power :نو ارغنون، ص ۳۴). از علم میتوان دو تعریف ارائه داد؛ بی کن و تابعین او میگویند هر معادلهای که به تصرف در طبیعت کمک کند علم است، ولی ما در روایات میگوئیم هر معادلهای که به تنظیم روابط انسانی و سلطان کمک کند تا سلطان و تسلط میل به ظلم، ضرر و باطل پیدا نکند علم است. چون همهٔ انسانها بر انسانهای دیگری تسلط دارند و اگر «العلم سلطان» را بدانند تسلط آنها سه وصف را پیدا نمیکند؛ وصف ظلم، ضرر و باطل. چراکه تسلط میتواند تسلط باطل باشد، تسلط میتواند تسلط سلطان جائر باشد و تسلط میتواند به شکلی باشد که به مردم ضرر بزند. در این سمت نیز تسلطی به نفع مردم و مبتنی بر حق و عدل داریم» [۱].
در این تعریف، در واقع علم وسیله سلطه نیست، بلکه وسیله تنظیم سلطه و عادلانه کردن آن است. این تفسیر، حدیث را از برداشت مدرن خود نجات میدهد، ولی در مورد آن چند ملاحظه وجود دارد: اولاً به استدلال محکم نیاز دارد و مدعی باید بگوید چطور این حدیث که در ادامه خود سخن از غلبه دارد (نه تنظیم غلبه) را باید طور دیگری تفسیر کنیم؟! ثانیاً چرا باید بگوییم تنها راه سلطان تنظیم روابط انسانی است؟ چرا قدرتهای نظامی و اقتصادی را هم در کنار تنظیم روابط انسانی به معنای سلطان ندانیم یا چرا مانند قرآن برهان حجت آور را سلطان ندانیم؟
ثالثاً ظاهراً صدور این روایت در مقابله با عامل غلبه (دیگری، بیگانه، دشمن) است و غلبه بر دشمن (و جلوگیری از مغلوب شدن) محور گزاره است نه بر دوستان. در حالی که تفسیر کردن سلطان به «بهینه کردن روابط انسانی» بین دوستان و شهروندان یک جامعه معنا دارد تا بین مردم و دشمنان آنها. به عبارت دیگر دلالت این حدیث در دوگانه غالب / مغلوب است نه غلبه خوب و غلبه بد. ولی گویا در تفسیر العلم سلطان گفته میشود «العلم تعدیل سلطان» در حالی که «تنظیم روابط» حداقل مدلول مستقیم روایت نیست و این کار نوعی واسطه گذاری و پرانتزدهی (و به قول مفسرین در تقدیر گذاشتن) یک عنوان اضافی در معنای حدیث است [۲].
پیشنهاد این حقیر برای اصلاح تفسیر غربی از سلطان این است که حقیقت قرآنی آن را بررسی کنیم. از استعمال سلطان در قرآن میتوانیم بگوییم این واژه فقط در غلبه نظامی و فیزیکی استعمال نشده است.
یک شاهد قرآنی حدیث العلم سلطان بیان شده را میتوان آیه وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُم (انفال ۶۰) دانست. قوه و قدرت در این آیه برای اقتدار و ترساندن دشمن است. علم در این آیه و در روایت برای غلبه بر دشمن است (اما علم در تفکر بی کن برای غلبه بر جهان و طبیعت به نحو تصرف آمیز است). بر این اساس، یکی از مصادیق سلطان، نجات از دشمن و غلبه بر اوست: قالَ سَنَشُدُّ عَضُدَکَ بِأَخیکَ وَ نَجْعَلُ لَکُما سُلْطاناً فَلا یَصِلُونَ إِلَیْکُما بِآیاتِنا أَنْتُما وَ مَنِ اتَّبَعَکُمَا الْغالِبُونَ (قصص ۳۵) اما دایره این مفهوم گستردهتر از این است و به انواع اختیار و آزادی اطلاق میشود. یعنی افراد دارای سلطان اجازه دارند و میتوانند بر دیگران اعمال نفوذ کنند یا از آنها رهایی یابند. این سلطان گاهی در رابطه خدا بر بنده است و گاهی بنده بر بنده و مفهوما هم میتواند بنده بر خدا باشد.
مانند سلطان شیطان بر پیروان خود: إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَی الَّذینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُونَ (نحل ۱۰۰)
یا سلطان ولیّ دم بر قاتل: وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِیِّهِ سُلْطانا (اسرا ۳۳)
یا سلطان مؤمنین بر کفار حربی: فَإِنْ لَمْ یَعْتَزِلُوکُمْ وَ یُلْقُوا إِلَیْکُمُ السَّلَمَ وَ یَکُفُّوا أَیْدِیَهُمْ فَخُذُوهُمْ وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَ أُولئِکُمْ جَعَلْنا لَکُمْ عَلَیْهِمْ سُلْطاناً مُبیناً (نساء ۹۱)
اگر بندگان به دستورات خدا عمل کنند به خداوند سلطان دادهاند تا آنها را مورد مؤاخذه و عذاب قرار دهد: أَ تُریدُونَ أَنْ تَجْعَلُوا لِلَّهِ عَلَیْکُمْ سُلْطاناً مُبیناً (نساء ۱۴۴)
بر اساس آیه إِنْ هِیَ إِلاَّ أَسْماءٌ سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ ما أَنْزَلَ اللَّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ ما تَهْوَی الْأَنْفُسُ وَ لَقَدْ جاءَهُمْ مِنْ رَبِّهِمُ الْهُدی (نجم ۲۳) میتوانیم بگوییم اولاً مشرکین تنها با سلطان میتوانند برخلاف دستور انبیا عمل کنند (اینجا سلطان مفهوما عامل سلطه بنده بر خداست) و ثانیاً در قرآن سلطان مقابل ظن قرار دارد و همان علم است. این علم در همه موارد استعمال سلطان در قرآن کاربرد دارد. یعنی علم میتواند حجت اعمال نفوذ بر دیگران شود یا مجوز جنگ باشد یا عامل نجات و غلبه. وقتی سلطان را هر نوع عامل اختیار و آزادی بدانیم آن وقت علم هم هر نوع عامل آزادی و آزادگی در ملک و ملکوت و در روابط انسانی و غیرانسانی با خدا و غیرخداست. سلطان فقط برای غلبه بر دشمن انسانی نیست، بلکه برای غلبه بر هوای نفس هم هست؛ إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ ما تَهْوَی الْأَنْفُسُ. این معنا فراتر از علم محدود در تکنیک و ساینس است بلکه با روح تصرف گری مخالف است. با تفسیر جامع و فرامادی از سلطان است که قید اسراف برای صاحب سلطان جدی میشود؛ همانطور که ولیّ دم صاحب سلطان نباید اسراف کند (فَلا یُسْرِفْ فِی الْقَتْلِ) دیگر علمای صاحب سلطان هم نباید اسراف کنند.
یک نکته دیگر که در متن حدیث مشاهده میشود این است که علم یافتنی است نه ساختنی. این یکی دیگر از تفاوتهای مهم علم در قرآن با علم در اندیشه مدرن است. بشر جدید خودبنیادانه خود را به تعبیر کانت فاعل شناسا میداند که بر عالم صورت افکنی میکند در حالی که در تفکر توحیدی علم نور است و خداوند آن را در قلب هر کس بخواهد میاندازد؛ الْعِلْمُ نُورٌ یَقْذِفُهُ اللَّهُ فِی قَلْبِ مَنْ یَشَاء. اما علم مدرن اومانیستی غربی حاصل فاعلیت و تغییر انسان است. بر اساس آیات قرآن و تعبیر ما أَنْزَلَ اللَّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ، سلطان نازل شدنی و عطاکردنی است یعنی از خداست نه از انسان. تعبیر وجده هم میتواند با این عنایت تفسیر شود و بیشتر بر تفاوت دو نگرش توحیدی و مدرن تأکید شود.
خداوند خلقت را مسخر انسان کرده است: أَ لَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ (لقمان ۲۰) اما اجازه نداده است در آنچه مسخر او شده تغییر ایجاد کند، بلکه تغییر امر شیطان است وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ (نساء ۱۱۹) [۳]. بلکه باید بر اساس اراده الهی از مسخرات بهره برد. پس سلطان نمیتواند با این آیه مخالف باشد و نهایتاً به معنی تسخیر طبیعت و بهره گیری از تسخیر الهی برای حرکت در راستای هدف خلقت است ولی علم بیکنی بر اساس تسخیر بشری عامل ورود شیطان است. تفاوت حدیث با سخن فیلسوف مدرن این است که ما علم را برای اختیار و اقتدار میخواهیم نه برای تغییر در خلقت.
همان طور که گفته شد بر اساس نگرش توحیدی و اسلامی تصرف در طبیعت مذموم است. پس اصل دغدغه تفسیر صحیح قاعده العلم سلطان ستایش برانگیز است ولی مسیر اصلاح نگرش غربی، مورد بحث و چالش است. چون نمیتوان مفهوم غلبه را در حقیقت سلطان از اصالت انداخت بلکه سلطان معنایی عام و گسترده دارد و در موارد مختلف قرآن آن را مورد تأکید قرار داده است. سلطان یک اختیار و آزادی عمل در امور معنوی، سیاسی و نظامی است که خدا به انسان از طریق علم عطا میکند.
پی نوشت:
[۱] نشست تخصصی تبیین الگوی پیشرفت ۵۰ سال آینده انقلاب اسلامی روز یک شنبه ۱۲ اسفند ۱۳۹۷
[۲] مگر اینکه بگوییم نتیجه بهینه کردن روابط انسانی این است که جامعه اسلامی قوی شده و بر دشمن غلبه پیدا میکند. اما این خود پرانتزدهی دیگری بوده و نیازمند شاهد و بی نه است (گویا میگوئیم العلم مصیر الی سلطان) و این با تبیین انجام شده هم چندان هماهنگ نیست چون آقای کشوری میگوید سلطان یعنی تنظیم سلطه و نمیگوید سلطان نتیجه تنظیم روابط انسانی است.
[۳] پرسش مهم در اینجا این است که آیا ما مجبور به تغییر نیستیم؟ چگونه میشود بدون تغییر در خلقت از خلقت بهره برد؟ باید تغییر در خلقت را عمیق بفهمیم؛ خلقت خودش را تغییر میدهد مثلاً آتش میسوزاند پس استفاده از خاصیت آتش برای تغییر در برخی محصولات (مثلاً کباب کردن گوشت) مصداق تغییر خلقت نیست بلکه «تغییر با خلقت» یا «تغییر در خلقت» است.
گاهی هم تغییر در خلقت ظاهری است و حقیقت تغییر، «تغییرِ تغییر» است یعنی انسان با استفاده از قوانین طبیعی خلقت را به حالت اولیه بر میگرداند مثل طبابت. پس برای جمع بین آیه نهی از تغییر و آیاتی که مجوز تغییر را میدهند باید بین تغییرات در اساس خلقت (مثل تولید تراریخته ها و…) با تغییرات درون خلقت تفاوت قائل شویم و پرونده این بحث همچنان باز است…
منبع: خبرگزاری مهر
عضویت رایگان در همه مراکز کانون پرورش فکری کشور تا ۲۰ تیرماه
عکس روز ناسا از چشم اژدها
مرسدس بنز از لاستیکهای قدیمی چرم لوکس ساخت!
دادگاهی شدن تیک تاک و مایکروسافت به دلیل مرگ یک نوجوان
موتور برقی با نخ نانویی ۵ برابر سبکتر برای پهپادها
وظایف پلتفرمهای ملی در جنگ؛ امریکا هم در شرایط بحران فیلتر میکند
آمادهسازی تیمهای ملی برای شرکت در رقابتهای جهانی
برگزاری کنکور الکترونیکی فعلا منتفی است/ بنا داریم آزمونهایی با مقیاس کوچکتر برگزار شود
تاثیر ماده موثر فلفل تند بر ردههای سلولی سرطان روده
تولید ضدآفتابهای نانویی برای کودکان بدون جاذبهای شیمیایی
شاید آغاز بیماری پارکینسون از مغز نباشد!
خطر کاهش بودجه ناسا برای مریخنورد اروپا
فتاوایی که گفتمانسازی در فقه امنیت دینی است
نمیتوان حریم دیگران را نقض کرد؛ توجه امام حسین (ع) به محل شهادتاش
توقف صدور کدهای استخدامی اساتید/ علت چیست؟
برگزاری کنکور الکترونیکی فعلا منتفی است/ این آزمون با اطمینان صد در صدی برگزار میشود
زمان امتحانات پایان ترم دانشگاههای علوم پزشکی مشخص شد
نگاهی به دستاوردهای شهید طهرانچی در دانشگاه آزاد
گوجهفرنگیهایی که معکوس تکامل یافتهاند!
سگ رباتیک سوئیسی مثل یک انسان توپ پرتاب میکند!
هیولای ۱۲هزار تنی چین؛ زیردریایی موشکانداز هستهای با قابلیت حمل موشکهای قارهپیما و توان پنهانکاری بالا
آیفون ۱۷ پرو مکس از راه میرسد؛ باریکتر، قویتر و گرانتر از همیشه!
کشف شگفتانگیز دانشمندان: مغز انسان نور ساطع میکند
اشک چشم راز مهمی از مغز شما را فاش میکند
کپک قارچی قاتل دانشمندان در مقبرههای باستانی، ناجی بیماران سرطانی میشود
برای سالمبودن حتماً لازم نیست لاغر شوید
اتمام فرصت دانشآموزان مهمان برای انتخاب شهر محل آزمون سمپاد و نمونه تا پایان امروز
شهادت ۳۰ دانش آموز و ۷ معلم در جنگ ۱۲ روزه / تدوین سناریوهای احتمالی برای شرایط ویژه
طوفانها چطور نامگذاری میشوند؟
عکسی خیرهکننده از ایستگاه فضایی در دل یک شراره خورشیدی
هوش مصنوعی آنتروپیک میلیونها کتاب را نابود کرد
آنالیز سموم با طیفسنج تحرک یونی
راهاندازی فناوری ضد پهپاد در آسمان نیویورک
آیا هوش مصنوعی میتواند سلول مجازی بسازد؟
جایگزینی مناسب برای کودهای شیمیایی در مناطق اسیدی و کمفسفر
رباتهایی که ۸ برابر سریعتر از انسان کار میکنند
تبادل اطلاعات از طریق لولههای فلزی انتقال نفت و گاز
باند فرکانسی فناوری WiFi۶E تخصیص داده شد
بیدارباش فناورانه پس از جنگ؛ ارتقای دانش پهپادی و اخلالگرهای دیجیتال
فیزیک ذرات محور انقلابهای علمی آینده است؛ ضرورت توجه به شتابدهندهها
اولین تصاویر ماهواره فایرست منتشر شدند
ردمی K۸۰ اولترا معرفی شد؛ غول جدید چین برای تسخیر بازار گوشیهای پرچمدار
پدربزرگ لپ تاپهای امروزی که فقط ۲۱ مگابایت هارد داشت!
هوش مصنوعی رسواییهای سلامت را در انگلیس رصد می کند
راهاندازی سرویسهای تغییر نشانی و درخواست توزیع در نشانی جدید
وزارت آموزش و پرورش دریافت شهریههای غیرمجاز در مدارس غیر دولتی را پیگیری کند
توانمندسازی هنرآموزان با روش تدریس یادگیری وظیفه مدار/ شرط صدور مجوز تاسیس هنرستان هوانوردی
شهادت ۲۰ دانشآموز در جنگ اخیر/ طراحی سناریوهای آموزشی مختلف متناسب با هر شرایطی
عکس روز ناسا از چتر کیهانی
سازوکارهای مدیریت بحران در عصر هوش مصنوعی
آنالیز تصاویر پزشکی مبتنی بر هوش مصنوعی
کاهش عوارض شیمی درمانی با نانودارورسانهای هدفگیر سرطان
آنالیز تصاویر پزشکی مبتنی بر هوش مصنوعی
کشف علت پس زدن پیوند کلیه خوک به انسان
جریمه تأخیر تسهیلات دانشآموختگان و دانشجویان علوم پزشکی بخشیده شد
اعلام زمان اتمام مرخصی تابستانه اساتید و کارکنان دانشگاهها
پیگیری وزارت بهداشت برای اجرای قانون بیمه دستیاران
ترامپ برای تیکتاک خریدار پیدا کرد
ثبتنام کلاس اولیها تمدید شد
چه عواملی بر باروری مردان تأثیر میگذارد؟
جاسوسی نانویی در خون؛ هوش مصنوعی پرده از راز بیماریها برمیدارد
تصویر مریخنورد کنجکاوی از برآمدگیهای مرموز مریخ
حکم قاضی آمریکایی: آموزش هوش مصنوعی آنتروپیک منصفانه است
هوش مصنوعی جمینای مخصوص رباتها عرضه میشود
ابداع یک جوهر الکترونیک برای نسل جدید فناوریهای انعطافپذیر
واتساپ پیامهای خوانده نشده شما را خلاصه میکند
تشخیص ۹ نوع زوال عقل با یک اسکن توسط هوش مصنوعی
نامه سرگشاده نویسندگان به ناشران برای محدود کردن هوش مصنوعی
کشف یک اندامک جدید درون سلول انسان
تولید فوم پلی اورتان برای مدیریت ترشحات زخم در کشور
رفع ناهمواریها و نواقص سطوح با رنگهای ترکزای نانویی
تبدیل پوسته تخممرغ به لعاب سرامیک پایدار
مقایسه جنگندههای اف-۱۶، سوخو-۳۵ و جی-۱۰؛ کدام یک بهتر است؟
چرا میلیاردرهای دنیای فناوری میخواهند هوش مصنوعی دوست صمیمی شما باشد؟
نحوه شرکت دانشآموزان به صورت مهمان در فرآیند ارزشیابی باقی مانده امتحانات داخلی
راز بقای سوسمارهای شب پس از برخورد شهابسنگ به دایناسورها چه بود؟
بینیازی از تزریق انسولین با چاپ سهبُعدی جزایر لانگرهانس
فوتبال بازی کردن رباتهای انساننما را ببینید
خانه کتاب در ماه محرم منتظر شماست: از همدلی ملی تا روایت سوگواری
زینب از دور جوانان خودش را میدید/ چه دلاور شدهاند این دو برادر در جنگ
خوردن آجیل و تخمه در ایام ماه محرم اشکال دارد؟
حرم حضرت زینب(س) با وجود آزار نیروهای جولانی سیاه پوش شد
بدرقه مردی قهرمان که برای مردم آرامش آورد
آیا قرآن به عزاداری برای امام حسین (ع) اشاره کرده است؟
خاطره کمترشنیده شده از شهید باقری از عملیات مرصاد
مساجد برای تکرار شرایط جنگی و ارائه خدمات اجتماعی و امنیتی آماده شوند
چطور زیارت عاشورا بلایی بزرگ را دفع کرد؟
نگاهی به زندگی مسلم بن عقیل قبل از واقعه عاشورا
مرثیه خوانی عبدالرضا هلالی در مراسم روز جمعه مصلی امام خمینی (ره)
شیعه کسی است که به لقمه حلال قانع باشد
زینب از دور جوانان خودش را میدید/ چه دلاور شدهاند این دو برادر در جنگ
دشمن میخواهد ملت امام حسین (ع) و ملت شهادت نباشد
چرا گریه بر امام حسین (ع) بهشت را بر انسان واجب میکند؟
جزئیات برگزاری هیئتها و برپایی بیرقهای حسینی در محرم امسال اعلام شد
بیانیه علما و نخبگان جهان اسلام در محکومیت حملات رژیم صهیونیستی
تو ایرانی و سرور روزگاری/ تو ایران من! بر جهان سروری کن
کتابی عاشورایی از زبان قهرمانان کربلا در قالبی جدید و خواندنی
نمیتوان حریم دیگران را نقض کرد؛ توجه امام حسین (ع) به محل شهادتاش
راهی ساده برای نزدیک شدن به خدا
خانه کتاب در ماه محرم منتظر شماست: از همدلی ملی تا روایت سوگواری
فتاوایی که گفتمانسازی در فقه امنیت دینی است
نگاهی به کارنامه شهید بهشتی که یک ملت بود
تحلیلهای نظام مند شهید طهرانچی در حوزه علوم انسانی تأمل برانگیز بود
در رثای فرماندهی که شهادتش ادامه راه مقاومت است
فرصت انتخاب رشته آزمون دستیاری ۷ تیرماه به پایان میرسد
تاکید وزارت علوم برای برگزاری امتحانات در شهریور ماه
انتخاب رشته ۳۰ هزارنفر در کاردانی به کارشناسی؛ شنبه آخرین مهلت برای ثبتنام
بیانیه بیش از ۱۳۰۰ نفر از علمای اهل سنت درباره لزوم مقاومت
قرارگاه علم و فناوری به منظور رفع نیازهای علمی نیروهای مسلح تشکیل میشود
عقد اخوتی که با شهادت گسسته نشد / پیام تحلیلی استاد خسروپناه درباره شهید طهرانچی
نظراتی که حاوی توهین یا افترا به اشخاص ،قومیت ها ،عقاید دیگران باشد و یا با قوانین کشور وآموزه های دینی مغایرت داشته باشد منتشر نخواهد شد - لطفاً نظرات خود را با حروف فارسی تایپ کنید.