به گزارش ثریا - مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده‌نگری برای کمک به تحقق اهداف سازمان برنامه‌ و بودجه کشور و نیز استفاده از ظرفیت دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی، برای انجام پژوهش‌های موردنیاز در زمینه توسعه و آینده‌نگری تاسیس شده است. یکی از ماموریت‌های این مرکز پشتیبانی اندیشه‌ای از نظام برنامه‌ریزی و بودجه‌ریزی کشور و تقویت آن بر پایه دانش و رویکردهای علمی در مسیر بهبود، توانمندسازی و ارتقای نظام برنامه‌ریزی و بودجه‌ریزی کشور است. بر همین اساس هر ساله مطالعات پشتیبان بودجه توسط پژوهشگران این مرکز انجام می‌شود.

بر همین اساس، پژوهشگران این مرکز در گزارش «آموزش عالی در لایحه بودجه سال ۱۴۰۱ کل کشور» وضعیت آموزش عالی و بودجه این بخش را در سال آینده مورد بررسی قرار دادند.

آموزش عالی شامل کلیه زیرنظام‌های آموزش عالی شامل؛ وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، دانشگاه پیام نور، دانشگاه جامع علمی- کاربردی، دانشگاه فرهنگیان، دانشگاه فنی و حرفه‌ای، دانشگاه‌های وابسته به سایر دستگاه‌های اجرایی، دانشگاه آزاد اسلامی و دانشگاه‌های غیردولتی- غیرانتفاعی است.

وضعیت آموزش عالی بر اساس چه شاخص‌هایی بررسی می‌شود؟

بررسی روندهای موجود و فاصله آن با روند مطلوب، نیازمند شاخص‌هایی است که بتواند مقایسه بین آن‌ها را امکان‌پذیر کند. بخش آموزش عالی در برنامه ششم توسعه کشور، از نظر شاخص‌های جمعیتی (تعداد دانشجویان و ...)، ساختاری (دولتی، غیردولتی و ...) و کیفی (نسبت دانشجو به اعضای هیئت علمی تمام‌وقت و...) ارزیابی می‌شود.

با توجه به این‌که سال ۱۴۰۰ سال پایانی برنامه ششم توسعه کشور است و این شاخص‌ها تا پایان سال ۱۴۰۰ هدف‌گذاری شده، وضعیت شاخص‌ها در سال ۱۴۰۱ نیز بر اساس اطلاعات گرفته‌شده از مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی و روند عملکرد آن‌ها در سال‌های برنامه ششم توسعه کشور، برآورد شده است.

وضعیت تعداد کل دانشجویان در ایران

مهم‌ترین متغیر در بخش آموزش عالی که معمولاً در برنامه‌های توسعه کشور مورد هدف‌گذاری قرار می‌گیرد، تعداد دانشجویان است. این شاخص تا حدودی می‌تواند بیانگر توان علمی و تخصصی بالقوه کشورها باشد.

در سال ۱۴۰۰ تعداد کل دانشجویان کشور معادل سه میلیون و ۲۰۶ هزار و ۳۸۰ نفر است که از این تعداد ۷۱ هزار و ۶۲۰ نفر (۲۱.۹درصد) در نظام حضوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری مشغول به تحصیل هستند. 

بر اساس اهداف کمی برنامه ششم توسعه کشور، تعداد کل دانشجویان کشور در سال ۱۴۰۰، چهار میلیون ۳۰۰ هزار نفر پیش‌بینی شده است. بر اساس عملکرد تعداد دانشجویان کل کشور در سال ۱۴۰۰ (سه میلیون و ۲۰۶ هزار و ۳۸۰ نفر) معادل ۷۵ درصد از هدف برنامه (چهار میلیون ۳۰۰ هزار نفر) در این سال محقق شده است. بر اساس برآوردهای انجام شده، پیش‌بینی می‌شود تعداد دانشجویان کل کشور سال ۱۴۰۱ حدود سه میلیون و ۲۰۶ هزار نفر باشد.

 تعداد کل دانشجویان کشور و تعداد دانشجویان نظام حضوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، ۱۴۰۱ 

نرخ ثبت‌نام دانشجویان روند کاهشی داشته است

شاخص نرخ ناخالص ثبت‌نام، شاخصی است که ظرفیت نظام آموزشی را برای پذیرش متقاضیان آموزش عالی در گروه سنی ۲۴-۱۸ سال نشان می‌دهد. بر این اساس مقرر شده بود که این شاخص در سال ۱۴۰۰ به ۵۴ درصد ارتقا یابد. با توجه به کاهش دو عامل جمعیت ۱۸ تا ۲۴ سال و همچنین کاهش تعداد دانشجویان کل کشور، میزان شاخص نرخ ناخالص ثبت‌نام دانشجویان طی سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ روند کاهشی داشته و عملکرد آن به حدود ۴۲ درصد رسیده است.

سهم دانشجویان در مراکز آموزش عالی غیر دولتی

در دهه اخیر، به دلایلی مانند نیاز روزافزون به نیروی انسانی متخصص و افزایش تقاضای اجتماعی برای ورود به دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی، توسعه بیش از پیش آموزش عالی مورد توجه قرار گرفته است و در راستای همین موضوع، خصوصی‌سازی نیز به عنوان یکی از راهکارهای مؤثر مورد توجه واقع شده است.

 خصوصی‌سازی در آموزش عالی، از تحمیل هزینه‌های بیشتر بر دولت پیشگیری کرده و رقابت بین مؤسسات آموزش عالی دولتی و غیردولتی در جهت ارتقاء کیفیت را افزایش می‌دهد، به همین دلیل بخش‌ غیردولتی با ایجاد دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی غیردولتی‌-‌ غیرانتفاعی و دانشگاه آزاد اسلامی به عنوان یکی از زیرنظام‌های آموزش عالی در سطح کشور به فعالیت اشتغال دارند.

برآورد تعداد کل دانشجویان کشور برحسب دولتی و غیردولتی، ۱۴۰۱-۱۴۰۰ 

در سال ۱۴۰۰، تعداد ۵۶۴ هزار و ۴۸۱ نفر معادل ۸۰ درصد از کل دانشجویان نظام حضوری وزارت علوم به صورت رایگان و تعداد ۱۳۷ هزار و ۱۳۹ نفر معادل ۲۰ درصد، به صورت شهریه‌پرداز مشغول به تحصیل بودند که با فرض ثبات نسبت مذکور، برآورد می‌شود در سال ۱۴۰۱ تعداد دانشجویان رایگان ۵۶۴ هزار نفر و تعداد دانشجویان شهریه‌پرداز ۱۳۷,۰۰۰ نفر باشد.

بررسی سهم دانشجویان شاغل به تحصیل در مراکز آموزش عالی غیردولتی (دانشگاه آزاد اسلامی و دانشگاه‌های غیردولتی- غیرانتفاعی) که بیانگر میزان مشارکت بخش خصوصی در ارائه آموزش‌های عالی است، نشان می‌دهد که علی‌رغم سیاست‌های برنامه ششم توسعه کشور مبنی بر افزایش سهم دانشجویان غیردولتی، تعداد دانشجویان غیردولتی طی سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ در حدود ۲۴ هزار و ۹۰۰ نفر کاهش داشته است.

چه میزان دانشجوی خارجی در ایران  تحصیل می‌کنند؟

تعداد دانشجویان خارجی، نشان‌دهنده توانایی نظام آموزش عالی هر کشور در جذب دانشجویان خارجی است. همچنین افزایش تعداد دانشجویان خارجی علاوه بر درآمدزایی ارزی، موجب مشارکت فعال در روند جهانی شدن علم و تسهیل انتقال فناوری و غنی شدن فرایند آموزش نیز می‌شود.

افزایش پذیرش دانشجویان غیرایرانی در راستای بین‌المللی کردن دانشگاه‌ها صورت می‌گیرد که با عنایت به جهانی‌شدن فعالیت‌ها و تسهیل جابجایی‌های جمعیتی از یک‌سو و گسترش آموزش‌های مجازی از سوی دیگر، در آینده نیز روند رو به رشد خواهد داشت. در اهداف کمی برنامه ششم توسعه کشور، افزایش تعداد دانشجویان خارجی به‌عنوان یکی از متغیرهای اصلی مورد توجه قرار گرفته است.

در سال ۱۴۰۰ از کل دانشجویان کشور (سه میلیون و ۲۰۶ هزار و ۳۸۰ نفر)، سه میلیون و ۱۷۹ هزار و ۸۸۰ نفر دانشجو داخلی و ۲۶ هزار و ۵۰۰ نفر دانشجوی خارجی بوده‌اند. در اهداف قانون برنامه ششم توسعه کشور مقرر شده بود که تعداد دانشجویان خارجی در سال ۱۴۰۰ نسبت به سال ۱۳۹۸ معادل ۱۱ هزار نفر افزایش یابد.
 

سهم دانشجویان کشور برحسب داخلی و خارجی در سال ۱۴۰۰

بررسی عملکرد این شاخص نشان می‌دهد تعداد دانشجویان خارجی در سال ۱۴۰۰، به ۲۶ هزار و ۵۰۰ نفر (۰.۸ درصد از کل دانشجویان) رسیده است. همچنین پیش‌بینی می‌شود در سال ۱۴۰۱، تعداد دانشجویان خارجی، ۲۷ هزار نفر (۰.۸ درصد از کل دانشجویان) باشد.

تعداد دانشجویان داخلی بر اساس اهداف کمی برنامه معادل ۴ میلیون و ۲۲۳ هزار نفر در سال ۱۴۰۰ است ولی عملکرد این متغیر در این سال (۱۴۰۰) ، سه میلیون و ۱۷۹ هزار و ۸۸۰ نفر بوده و برآورد می‌شود تعداد دانشجویان داخلی در سال ۱۴۰۱ به سه میلیون و ۱۷۹ هزار نفر برسد. 

نسبت تحصیل دانشجویان در مقاطع مختلف

دانشگاه‌ها نقش بسیار مهمی در تربیت نیروی متخصص و ماهر برای جذب بازار کار و ایجاد فارغ‌التحصیلان با مهارت‌ها و شایستگی‌های لازم دارند. به همین دلیل تأمین نیروی انسانی متخصص مورد نیاز کشور به‌ویژه در سطوح تحصیلات تکمیلی به‌منظور ایجاد هماهنگی بین برنامه‌های آموزش عالی با نیازهای کشور از دیرباز مورد نظر برنامه‌ریزان بخش آموزش عالی قرار داشته است.

 یکی از متغیرهای کمی مربوط به دانشجویان، ترکیب آن‌ها برحسب سطوح تحصیلی است. بررسی توزیع دانشجویان برحسب سطوح تحصیلی نشان می‌دهد که ۱۴ درصد از کل دانشجویان کشور در سال ۱۴۰۰، در سطح کاردانی، ۶۲ درصد در سطح کارشناسی و ۲۴ درصد در سطح تحصیلات تکمیلی مشغول به تحصیل هستند. بر اساس برآوردهای انجام‌شده تعداد دانشجویان مقاطع مختلف در سال ۱۴۰۱، همانند سال ۱۴۰۰ خواهد بود.

تعداد و سهم کل دانشجویان برحسب سطوح تحصیلی، ۱۴۰۰-۱۴۰۱

نسبت دانشجویان برحسب گروه‌های تحصیلی به چه صورت است؟

ظرفیت پذیرش در هر رشته تابعی از ترجیحات داوطلبان و بازتابی از عرضه و تقاضای بالقوه نیروی انسانی متخصص مورد نیاز در رشته‌ها و تخصص‌های مختلف است. آمارهای مربوط به سال ۱۴۰۰ و برآورد آن برای سال ۱۴۰۱ نشان می‌دهد که بیشترین سهم از کل دانشجویان کشور، در گروه تحصیلی علوم انسانی (در حدود ۴۹ درصد) مشغول به تحصیل‌اند و این در حالی است که بیشترین سهم از دانشجویان وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در گروه فنی و مهندسی (در حدود ۳۵ درصد) حضور دارند که این سهم از کل دانشجویان کشور برای این گروه تحصیلی در حدود ۲۶ درصد است. این در حالی است که تنها شش درصد از دانشجویان کل کشور در گروه علوم پایه تحصیل می‌کنند و سهم این گروه آموزشی از کل دانشجویان نظام حضوری وزارت عتف در حدود ۱۶ درصد است.

تعداد و سهم کل دانشجویان و دانشجویان رایگان وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برحسب گروههای تحصیلی به کل تعداد دانشجویان کشور و کل دانشجویان وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، ۱۴۰۰-۱۴۰۱

تعداد دانشجویان گروه تخصصی علوم پایه طی سال‌های برنامه ششم توسعه کشور به دلیل کاهش سهم آن‌ها در سال‌های قبل از تدوین برنامه ششم توسعه کشور و اهمیت آن در توسعه مرزهای دانش مورد توجه و هدف‌گذاری قرار گرفت. به همین دلیل هم موضوع یکی از هفت سیاست ابلاغی علم، پژوهش و فناوری برای برنامه ششم توسعه (توسعه علوم پایه و تحقیقات بنیادی و...) به این گروه آموزشی اختصاص یافت.

بر اساس اهداف برنامه، مقرر است تعداد دانشجویان شاغل به تحصیل در این گروه تخصصی در حد ۳۸۷ هزار نفر در سال ۱۴۰۰ افزایش یابد که مقایسه عملکرد این شاخص با هدف کمی پیش‌بینی ‌شده در سال ۱۴۰۰ (۲۰۷ هزار و ۸۵۵ نفر)، گویای تحقق آن در حد ۵۴ درصد است. برآورد می‌شود تعداد دانشجویان شاغل به تحصیل در گروه علوم پایه در سال‌ ۱۴۰۱، ۲۰۷ هزار نفر باشد و ضرورت دارد سهم دانشجویان این گروه، از کل دانشجویان افزایش یابد.

کدام استان‌ها بیشترین و کم‌ترین دانشجو را دارند؟

در سال ۱۴۰۰ استان‌های تهران با ۶۹۵ هزار و ۸۷۰ نفر، خراسان رضوی با ۲۳۰ هزار و ۵۵۵ نفر، اصفهان با ۲۱۰ هزار و ۱۹ نفر و فارس با ۱۷۴ هزار و ۵۳۷ نفر، بیشترین تعداد دانشجو را در میان استان‌های کشور داشته‌اند. همچنین استان‌های ایلام با ۲۶ هزار و ۶۶۱ نفر، خراسان شمالی با ۲۷ هزار نفر، کهگیلویه و بویراحمد با ۳۰ هزار و ۶۵۵ نفر و چهارمحال و بختیاری با ۳۵ هزار و ۲۴۹ نفر، کمترین تعداد دانشجو را داشته‌اند.

از نظر تعداد دانشجویان شاغل به تحصیل در نظام حضوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، استان‌های تهران با ۱۳۶هزار و  ۱۲۱ نفر، خراسان رضوی با ۵۰ هزار و ۵۸۳ نفر، آذربایجان شرقی با ۴۴ هزار و ۷۲۹ نفر و اصفهان با ۳۸ هزار و ۸۹۳ نفر بیشترین تعداد دانشجو و استان‌های کهگیلویه و بویراحمد با پنج هزار و ۸۳۲ نفر، چهارمحال و بختیاری با هفت هزار و ۷۶ نفر، بوشهر با هفت هزار و ۲۵۳ نفر و ایلام با  هفت هزار و ۹۴۸ نفر کمترین تعداد دانشجو را در نظام حضوری وزارت علوم داشته‌اند.

لازم به ذکر است؛ استان‌های تهران (۱۹.۴ درصد)، خراسان رضوی (۷.۲۱درصد) و آذربایجان شرقی (۶.۳۸درصد) بالاترین و استان‌های کهگیلویه و بویراحمد (۰.۸۳ درصد) و چهارمحال و بختیاری (۱.۰۱ درصد) کم‌ترین سهم دانشجویان نظام حضوری وزارت علوم از کل دانشجویان شاغل به تحصیل در همان نظام را داشته‌اند.

شاخص‌های کمی ارتقای کیفیت آموزش عالی

برای تداوم و دستیابی به توسعه پایدار در زمینه‌های علمی، توجه به ارتقاء کیفیت، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است، بنابراین ارتقای کیفیت آموزش عالی سبب هدف‌گذاری دو شاخص «نسبت دانشجو به اعضای هیئت علمی تمام‌وقت» و «سهم اعضای هیئت علمی تمام‌وقت استادیار و بالاتر به کل اعضای هیئت علمی تمام‌وقت» در بخش آموزش عالی شده است

تعداد کل اعضای هیئت علمی در سال ۱۴۰۰، ۸۶ هزار و ۸۸۵ نفر است. از این تعداد ۵۱ هزار و ۸۰۴ نفر در دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی بخش دولتی و ۳۵ هزار و ۸۱ نفر در دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی بخش غیردولتی، آموزش دانشجویان را بر عهده دارند. سهم اعضای هیئت علمی شاغل در دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری از کل اعضای هیئت علمی کشور ۳۱ درصد (۲۷,۰۳۶ نفر) است. 

شاخص نسبت دانشجو به اعضای هیئت علمی تمام‌وقت

بر اساس اهداف کمی مندرج در قانون برنامه ششم توسعه کشور، مقرر شده است، نسبت شاخص مذکور در دانشگاه‌های وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، به ۲۰ نفر دانشجو در مقابل هر عضو هیئت ‌علمی در سال ۱۴۰۰ بهبود یابد. هدف‌گذاری این شاخص در دانشگاه‌های وابسته به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی طی سال‌های ۱۳۹۸تا ۱۴۰۰ به نحوی پیش‌بینی شده که در حد ۱۰ نفر دانشجو در مقابل هر عضو هیئت علمی باشد.

بر اساس عملکرد، میزان این شاخص در سال‌ ۱۴۰۰ در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به ۲۵ نفر دانشجو در مقابل هر عضو هیئت علمی و در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی نیز ۱۱ نفر دانشجو در مقابل هر عضو هیئت علمی است. همچنین پیش‌بینی می‌شود مقدار این شاخص در سال ۱۴۰۱ در دانشگاه‌های گروه غیرپزشکی و گروه پزشکی ثبات داشته باشد.

سهم اعضای هیئت علمی تمام‌وقت استادیار به بالا به کل اعضای هیئت علمی تمام‌وقت

مقایسه اطلاعات مربوط به شاخص سهم اعضای هیئت علمی تمام‌وقت استادیار و بالاتر به کل اعضای هیئت علمی تمام‌وقت در سال ۱۴۰۰ با هدف برنامه، نشان می‌دهد که عملکرد سهم اعضای هیئت علمی تمام‌وقت استادیار به بالا در دانشگاه‌های وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری سه درصد بیشتر از اهداف پیش‌بینی شده در این سال و حدود ۹۵ درصد است. پیش‌بینی می‌شود برای سال ۱۴۰۱ میزان این شاخص در حد ۹۵ درصد باقی بماند.

ترکیب ساختار اعضای هیئت علمی تمام‌وقت دانشگاه‌های وابسته به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در سال ۱۴۰۰ حاکی از آن است که سهم اعضای هیئت علمی دارای مرتبه علمی استادیار و بالاتر در حدود ۹۰ درصد از کل اعضای هیئت علمی تمام‌وقت بوده است.

بر اساس هدف برنامه مقرر شده است میزان این شاخص در سال ۱۴۰۰ به ۹۳ درصد ارتقاء یابد. برآورد می‌شود میزان این شاخص در سال ۱۴۰۱ نیز همچنان در حد ۹۰ درصد باشد.

مقایسه شاخص‌های آموزش عالی با اهداف برنامه، ۱۴۰۱-۱۳۹۹

* به دلیل در دسترس نبودن آمار و اطلاعات دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی، تعداد دانشجویان این زیرنظام در سال ۱۴۰۰ برآورد شده است.

مهم‌ترین چالش‌های آموزش عالی 

در این گزارش عنوان شده است که آموزش عالی در کشور با وجود توفیقات کسب شده، در مواردی مانند «سهولت دسترسی»، «گسترش مراودات علمی» و «کسب رتبه‌های علمی در سطح بین‌المللی» با چالش‌هایی مواجه است. مهم‌ترین چالش‌های این بخش عبارتند از:

- کارآفرین نبودن فارغ‌التحصیلان؛

- کمبود فرصت شغلی برای دانش‌آموختگان دانشگاهی؛

- خروج فارغ‌التحصیلان نخبه دانشگاهی از کشور؛

- و وجود ظرفیت‌های خالی (صندلی‌های خالی)، به‌ویژه در زیرنظام غیردولتی- غیرانتفاعی.

وضعیت متغیرهای کمی این بخش (آموزش عالی) با اهداف کمی متناظر برای آن در برنامه ششم توسعه، نشانگر موارد زیر است:

- تحقق تعداد دانشجویان کشور در حد ۷۵ درصد هدف کمی پیش‌بینی شده برای سال ۱۴۰۰ (سه میلیون و ۲۰۶هزار و ۳۸۰ نفر در مقابل  چهار میلیون و ۳۰۰ هزار نفر هدف کمی).

- کاهش نرخ ناخالص ثبت‌نام (تعداد دانشجویان به جمعیت ۲۴-۱۸ سال) به دلیل کاهش تعداد دانشجویان کل کشور به ۴۲ درصد در سال ۱۴۰۰ در برابر هدف کمی این شاخص برای سال مذکور در حد ۵۴ درصد.

- تحقق ۵۴ درصدی تعداد دانشجویان گروه تخصصی علوم پایه در سال ۱۴۰۰ (۲۰۷ هزار و ۸۵۵ نفر در مقابل هدف کمی ۳۸۷ هزار نفر).

- بهبود شاخص سهم اعضای هیئت علمی دارای مرتبه علمی استادیار و بالاتر بیش از مقدار کمی منظور شده برای آن در برنامه (۹۵ درصد در مقابل هدف کمی ۹۲ درصد).

گزارش تحلیلی بررسی وضعیت آموزش عالی در لایحه بودجه سال ۱۴۰۱  کل کشور از جمله مطالعات پشتیبان بودجه سال ۱۴۰۱ است که توسط گروه پژوهشی نظام‌های نوین برنامه‌ریزی، بودجه‌ریزی و مدل‌سازی مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده‌نگری سازمان برنامه و بودجه تهیه شده است.

این گزارش دی ماه سال جاری در ۶۷ صفحه منتشر شده و در تدوین آن فرحناز صبوحی، حسین شفیعی، امیرحسین آقاجانی، ملیحه اخلاقی، دینا کبیری، فرحناز رضاپور با نظارت علمی دکتر علی سیف الدین مشارکت داشته‌اند.

منبع : اموزش عالی