![«اجتهاد» در خوانش شریعتی «اجتهاد» در خوانش شریعتی](https://soraya.news/images/news/67483/thumbs/67483.jpg)
به گزارش ثریا سیدجواد میری، جامعه شناس و عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به مناسبت چهل و سومین سالگرد شهادت دکتر علی شریعتی در یادداشتی به موضوع اجتهاد در روایت شریعتی پرداخته است؛
یکی از مفاهیم کلیدی در سنت شیعی مفهوم «اجتهاد» است که از منظر لغوی ریشه در جهد و جهاد و کوشش و تلاش دارد. این مفهوم در جهان بینی اسلامی در نسبت با ساحت نظری قابل صورت بندی است و با "تفکر" در حیات آدمی نسبت وجودی وثیقی دارد. به عنوان مثال، در جهان بینی دینی تفکر یک ساعت بالاتر از هفتاد سال عبادت برای انسان ترسیم شده است ولی نکته قابل تأمل این است که اجتهاد به مثابه یک کوشش نظری که در نسبت با حیات آدمی صورت بندی شده است در سیر تحولات اندیشه در جهان اسلام محدود به حوزه تخصص "فقه" و صنف "فقها" در میان اصحاب علوم انسانی گردیده است و این پرسش قابل طرح است که چرا مفهوم "اجتهاد" در جامعه با فقه و فقها تداعی پیدا کرده است؟
به سخن دیگر، آیا اجتهاد و تفکر به معنای عام قابل مفصل بندی نظری نیستند و این فقط فقها هستند که باید در عرصه فقهی اجتهاد کنند یا بحث از اجتهاد یک موضوع عام است و تمامی ساحات تفکر انسانی را شامل میگردد؟ شریعتی در کتاب "تاریخ و شناخت ادیان" به مقوله "اجتهاد" ذیل چارچوب تئوریک "موومان و انستیتوسیون" پرداخته است. ابتدا باید پرسید شریعتی چه تعریفی از "اجتهاد" دارد؟ در خوانش شریعتی "اجتهاد یعنی کوشش برای توافق روح قوانین اسلامی با نیازهای دوران جدید …" (م. آ. ۱۴: ۱۳۸۸. ۲۱۴).
به عبارت دیگر، اجتهاد نوعی کوشش نظری برای "توافق" روح قوانین اسلامی با مقتضیات دائم انسان و جامعه انسانی میباشد که در حال تجدید و نو شدن است. البته شریعتی نمیگوید که چرا اجتهاد باید تلاشی باشد برای ایجاد توافق در ساحت "قوانین اسلامی" و نه یافتن سازگاری بین روح جهان بینی اسلامی و نیازهای دوران جدید؟ به دیگر سخن، چرا در پسِ ذهن شریعتی "روح اسلامی" به "روح قوانین اسلامی" تقلیل پیدا کرده است؟ آیا این بدین معناست که شریعتی ارجحیت فقاهتی و اصول موضوعه فقهی را مبنای اسلام می دانسته است و مسئله سازگاری بین فقه و مدرنیته را اصل می پنداشته است؟
این پرسشی است که میتوان در باب آن تأمل بیشتری کرد ولی آنچه در این دفتر حائز اهمیت است این نکته است که چه عواملی موجبات کند شدن "کوششهای نظری" برای برساختن سازگاری بین روح قوانین اسلامی با نیازهای دوران جدید شده است؟ شریعتی بین دو پارادایم شیعی و سنی تمایز قائل میشود و استدلالش این است برای فهم انحطاط جامعه اسلامی ما نیازمند تمییز بین دو ساحت "جنبش" و "نظام" هستیم. اسلام به مثابه یک بینش دینی در مرحله جنبشی "یک مکتب ایده آل زنده فعال [دارای] یک روح متکامل و متحول [است ولی وقتی] … به اصطلاح در اجتهاد بسته میشود، اسلام می میرد… و بینش و روح شناخت اسلامی به عنوان یک روح متکامل و متحول از بین میرود و جمود پیدا میکند، و حرکت تبدیل به سازمان میشود. [به عبارت دیگر،] موومان تبدیل به انستیتوسیون میگردد و اسلام که یک حرکت بود، تبدیل به سازمان، به یک ساختمان و یک نظام اداری میشود. از اینجا اسلام ایستاد" (م. آ. ۱۴: ۱۳۸۸. ۲۱۴).
به تعبیر دیگر، اسلامِ خلافت فقه، تفکر مذهبی و قانونگذاری اسلامی را متوقف کرد تا نظام حکومت را بتواند مدیریت کند و مسلمانان مجبور شدند "تا آخر بشریت از ابوحنیفه، شافعی، مالک، احمد حنبل … تبعیت کنند" (۱۳۸۸. ۲۱۵) ولی تشیع به مثابه یک جنبش تن به "توقف اجتهاد" نداد. شریعتی میگوید: " [اسلامِ خلافت] ایستاد، ولی [اجتهاد] در شیعه ادامه پیدا کرد، برای اینکه شیعه … نظام را از بیخ قبول نداشت و جداگانه و مخفیانه، فرهنگ خاصی را دنبال کرد" (۱۳۸۸. ۲۱۴-۲۱۵).
آیا این سخن بدین معناست که اجتهاد به مثابه یک کوشش نظری در حوزه تفکر مذهبی در بین اندیشمندان شیعی ادامه پیدا کرد و جهان تشیع دچار هیچ گونه توقف نگردید؟ به عبارت دیگر، آیا شریعتی بر این باور است که متفکران شیعی توانسته اند بین روح قوانین اسلامی و نیازهای دوران جدید "سازگاری" ایجاد کنند؟ به نظر میآید شریعتی بر این باور نیست و نقد او بر اسلامِ خلافت یک نقد فرقهای یا اعتقادی نیست بل او از منظر جامعه شناسی به مقوله دین (به مثابه جنبش) و دین (به مثابه نظام) مینگرد و اجتهاد را ذیل این تحولات تاریخی مفهوم پردازی میکند.
بر این اساس مسئله توقف اجتهاد یا عدم کوششهای نظری برای رسیدن به توافق میان تحول مداوم در جامعه بشری و ثبات موافق با وجود انسانی و هستی جامعوی مختص پارادایم تسنن نیست بل چارچوب نظری تشیع را هم گرفتار خود کرده است. چرا شریعتی اینگونه میاندیشد؟ او که خود اذعان دارد اسلامِ خلافت در بین اهل تشیع هیچ گاه ریشه نداونده است، پس چرا باید اجتهاد در تفکر مذهبی دچار همان آسیبهای پارادایم تسنن گردد؟ بحث شریعتی در باب تفاوتهای مذهبی نیست بل او در قالب جنبش و نظام دین را صورت بندی میکند و از این منظر نهضت شیعی هم پس از تأسیس صفویه دچار سازمان و ساختمان و نظام اداری میشود.
او میگوید: "تشیع تا صفویه تحول خود را ادامه میدهد. در هر سالی، هر عالمی که میآید، رسالاتی که در فقه، در اصول و در … دارد، متغیر است و تحول پیدا کرده است. عالم بعدی… از نظر فکری ابداع تازه میکند و قوانین تازه میآورد، و نیازهای زمان را بر حسب اصولی که در اسلام شناسی دارد، برطرف میکند. ولی صفویه… شیعه را از یک حرکت تبدیل به سازمان میکند" (۱۳۸۸. ۲۱۵).
به عبارت دیگر، تشیع وقتی از یک جنبش تبدیل به یک سازمان میشود این دگرگونی بر تمامی ارکان تشیع تأثیر میگذارد و باعث توقف اجتهاد و تلاش نظری در تفکر مذهبی میشود. به سخن دیگر، در مرحله جنبش این جنبش بود که ذیل تفکر و پشت سر عالِم حرکت میکرد ولی با ورود به دوران نظام این کارگزاران نظام هستند که چارچوب و حدِّ تفکر را "بخشنامه" میکنند و "از آن به بعد همه علما کپی یکدیگر میشوند، و همه علما باید بر علمای پیش حاشیه بنویسند بعد الفضل للقدماء پدید میآید … پس ما چه کنیم؟ ما باید بفهمیم که آنها چه گفته اند، تا آخر بشریت باید بفهمیم آنها چه گفته اند! " (۱۳۸۸. ۲۱۵)
اما اجتهاد نه بخشنامهای است و تابعی از قدرت و نه متوقف بر چارچوب فکری برخی از متفکران قدیم بل اجتهاد در نسبت با درک "روح دین" و "نیازهای نوین بشری" و یافتن "توافق" بین این مؤلفههای بنیادین بشری و جامعوی میباشد که در خوانش شریعتی "دچار توقف" شده است. او خود میگوید اجتهادی که مد نظر من است عبارت است از "یک ضریب زمان و ضریب تحول زمان در احکام اسلامی، یعنی عاملی [است] که حالت تحول و تغییر و تبدیل و تکامل و تناسب احکام را با زمان متحول و متغیر، تأمین [میکند]. اجتهاد به معنای کوشش در فهم و کشف و وضع قوانینی متناسب با نیاز زمان است. اگر میبینیم که قوانین اسلامی از احتیاجات زمان کنونی عقب افتاده، به خاطر این است که قانون گذارانمان از زمان عقب افتاده اند، و نه به خاطر اینکه باید احکام ثابت باشند، و باید آنها را با وجود تغییر زمان، بر زمان تحمیل کرد نه، به این معنا نیست" (۱۳۸۸. ۲۱۶).
البته مفهوم زمان در روایت شریعتی را باید در نسبت با دو مفهوم "زمان تقویمی" و "زمان اجتماعی" در نظر گرفت و از این منظر "تأخیر فهم" در حوزه تفکر مذهبی معنای وسیعتری پیدا میکند. به عبارت دیگر، اجتهادی که به تمایز حادث بین زمان تقویمی و زمان اجتماعی نداشته باشد نمیتواند صرفاً با ارجاع به متون فقهی از "اعتبار" برخوردار باشد، زیرا اعتبار یک مقوله ذیل "امر اجتماعی" است و نه محدود به "امر روایی" و این تمایز بنیان اجتهاد را از بن متفاوت خواهد کرد.
اما نکتهای که در روایت شریعتی قابل نقد است تحدید بی وجه او در نسبت با مفهوم اجتهاد و "احکام" است؛ کأنه تفکر مذهبی محدود به ساحت فقهی است، البته در صورت بندی کلان شریعتی این گونه نمیاندیشد ولی در نسبت با "بازسازی" اجتهاد او دائم از قوانین و وضع قوانین سخن میگوید و تو گویی اجتهاد صرفاً مقولهای فقهی است و نسبتی با تفکر ندارد.
منبع: خبرگزاری مهر
ورود مدل قویتر خودروی هونگچی به ایران+عکس
فضانورد زن بهتر هستند یا فضانوردان مرد؟
اعمال روز عید قربان چیست؟
جزییات تکمیل ظرفیت آزمون دستیاری فوق تخصصی پزشکی اعلام شد
نامه رهبر انقلاب به دانشجویان آمریکا در راستای جنگ روایتهاست
دانشگاهها شرایط جذب هیات علمی فناور را اعلام کنند
واحد درسی هوش مصنوعی و تحول دیجیتال در دانشگاهها ارائه میشود
سی و سومین نشست شورای آموزش داروسازی و تخصصی برگزار شد
دومین شب خاطره موزه ملی دفاع مقدس برگزار میشود
جزئیات مصاحبه دکتری تخصصی دانشگاه تهران اعلام شد
بزرگترین اردوگاه دانشآموزی زمستانی در چابهار احداث میشود
شهریه مدارس غیردولتی بین 10 تا 80 میلیون تومان؛ شهریه نیمدرصد مدارس بعدا اعلام میشود
بودجه دفتر توسعه عدالت آموزشی و آموزش عشایر 44 برابر شد
نگاهی به سوابق دانشگاهی نامزدهای چهاردهمین دوره انتخابات ریاستجمهوری
مراحل چهارگانه سنجش و ارزیابی پذیرفته شدگان آموزش و پرورش اعلام شد
امروز، آخرین مهلت مصاحبه علمی دکتری در دانشگاه شریف
روایت پرسه در لوسیل در کتابفروشیها عرضه شد
کتاب جامعه شناسی سینما روانه بازار نشر شد
ویژهبرنامه عارف مجاهد برگزار میشود
تمدید مهلت ششمین دوسالانه کارتون کتاب
زمان آغاز فعالیت خوابگاه دانشجویی پسرانه پردیس خودگردان شریف
دانشگاه تهران نیروی امریه جذب میکند
برنامه آموزشی دانشگاه خواجه نصیر برای ترم تابستان اعلام شد
زمان برگزاری آزمون زبان MSRT در مرداد ۱۴۰۳ اعلام شد
توسعه مراکز کاریابی تخصصی در مراکز آموزش علمی کاربردی استانها
کسب جایزه «البرز» توسط دانشجوی دانشگاه صنعتی امیرکبیر
توسعه قراردادهای تحقیقی دانشگاهها برای حل مشکلات جامعه و صنعت
رفع موانع ویزای دانشجویان بینالملل تا پایان برنامه هفتم توسعه
جایزه قانعیراد به برترین کنشگران عرصه اجتماعی تعلق میگیرد
لزوم حل مشکل سرانههای آموزشی در دولت چهاردهم
آغاز بارگذاری اسناد و مدارک پذیرفتهشدگان آزمون دبیری از ۲۹ خرداد/ جذب نهایی ۲۴ هزار نفر
رئیس جمهور آینده برای داشتن ایران قوی باید قدردان جایگاه عالمان باشد
نقشآفرینی دانشگاه پیام نور در عدالت آموزش عالی و حکمرانی علمی رسانهای
دیدار رییس بسیج اساتید با همسر شهید جمهور
نتایج نهایی آزمون وکالت مرکز وکلای قوه قضاییه اعلام شد
کارنامه مرحله اول آزمون استخدامی مشاغل دبیری منتشر شد
کلاهبرداران به بهانه به بهانه همستر کامبت این طور جیب شما را خالی میکنند
یک پاوربانک میتواند چند بار گوشی را شارژ کند؟
اطلاعیه مهم همستر کامبت درباره دریافت ایردراپ
آگهی/ مهریه و نفقه در طلاق؛ چالشها و راهکارها
این خودروی فیات تبدیل به جت اسکی هم میشود+عکس
خاندان سلطنتی عربستان گرانترین لامبورگینی دنیا را خرید+عکس
خودروی غیرمعروف ژاپنی با سرعت دیوانهوار ۴۳۹ کیلومتر حرکت میکند+عکس
رونمایی از خودروی هوشمند مونا ۰۳ با امکانات عالی+عکس
افزایش کیفیت نظام آموزشی به دنبال استقبال نخبگان از دانشگاه فرهنگیان
جمهوری اسلامی ایران میزبان صنایع خلاق و فرهنگی اعضای بریکس میشود
راه اندازی کاروانهای انتخاباتی در سطح مناطق آموزش عالی
آخرین مهلت ثبتنام وام ودیعه مسکن متاهلی در دانشگاه شهید بهشتی
تلاش برای پرداخت ماهانه حقالتدریس معلمان/هیچ معلمی مهر امسال بازنشسته نمیشود
بسیاری از بیسوادان بالای ۴۰ سال هستند/ تعریف سواد تغییر کرد
جهاددانشگاهی استان مرکزی آزمون استخدامی افراد دارای معلولیت را برگزار کرد
حمایت مالی تا سقف ۱۰هزار دلار برای پژوهشهای مشترک ایران و عمان
پرورش زنبور عسل
امروز؛ اختتامیه نهمین دوره مسابقات قرآن فرهنگیان برگزار میشود
انجام معاینات دهان و دندان، شرط ثبتنام دانشآموزان پایههای چهارم، هفتم و دهم
آغاز پذیرش اسکان موقت تابستان فرهنگیان از هفته جاری
روسای دانشگاهها فضای مناظره و معرفی برنامههای کاندیداها را در محیط دانشگاه فراهم کنند
وجود حدود یک میلیون دانشآموز رأیاولی/ لزوم اصلاح برنامه درس ملی توسط دولت چهاردهم
آغاز توزیع کارت ورود به جلسه آزمون مدارس سمپاد و نمونهدولتی
ایجاد بخشی برای گزارش مشکلات حوزههای امتحانی در شبکه شاد/ نام دانشآموزان محرمانه میماند
دانشجویان از رئیس جمهور آینده چه میخواهند؟
جشنواره دانشجویی شاخص را با عنوان جشنواره عیار حکمرانی دنبال کنید
افزایش شهریه دانشگاه آمریکایی برای رفع کسری بودجه
فراخوان جذب نیروی امریه در مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران
رتبه ۱۴ ایران از نظر تعداد دانشگاههای پر استناد
دوره توانمندسازی اساتید و طلاب خراسان برگزار می شود
سبک زندگی سالم دانشجویی در اولویت قرار گیرد
مدیر کارگروه مشاغل علوم انسانی، اجتماعی و هنر منصوب شد
افزایش ۷۰۰ برابری حقالزحمه دستیاران پزشکی در دولت سیزدهم
افزایش ۱۵۰۰ نفری شرکت کنندگان المپیاد دانشجویان علوم پزشکی کشور
۳۳ دانشگاه ایرانی در جمع هزار و ۵۰۰ دانشگاه تاثیرگذار جهان
عرضه شاهنامه نثر در کتابفروشیها/تصحیحی بر شاهنامه فردوسی
۷۵ گام تحولی در آموزش عالی از برکات دولت شهید آیتالله رئیسی است
اما و اگرهای بازگشت دانشآموزان به تحصیل؛ قانون چه میگوید؟
برندگان جوایز زنان ۲۰۲۴ معرفی شدند
عرضه چاپ چهارم من سهراب سپهری هستم در کتابفروشیها
سامانه ثبتنام سنجش برای دانش آموزان اتباع باز است
اضافه شدن ۳.۵ میلیون مترمربع به فضای آموزشی کشور در ۳۳ ماه
نامه ۶ بسیج دانشجویی دانشگاههای تهران بزرگ به کاندیداهای ریاستجمهوری
تعیین شرایط انتقال دانشجویان ایرانی شاغل به تحصیل در خارج به کشور
میزان درآمد همستر کامبت اعلام شد+عکس
اوکراین پهپاد ایرانی شاهد را کپی کرد+عکس
ناوهواپیمابر بریتانیایی که در نبرد رو در رو غرق شد+عکس
اتفاق نگرانکنندهای که درباره بازی همستر به شما نگفتهاند
خودروی غیرمعروف ژاپنی با سرعت دیوانهوار ۴۳۹ کیلومتر حرکت میکند+عکس
جنگندهای که بمب هسته ای هم حریفاش نبود+عکس
خودروی لوکس چینی که با مرسدس بنز رقابت میکند+عکس
کلاهبرداران به بهانه به بهانه همستر کامبت این طور جیب شما را خالی میکنند
خودروی آلمانی محبوب ایرانیها به بازار میآید+عکس
کشف عجیب دانشمندان درباره منابع آبی زمین که باعث حیرت همه شد
یک پاوربانک میتواند چند بار گوشی را شارژ کند؟
اتوبوس بزرگ ویژه سفرهای آفرود و ماجراجویی ساخت جمهوری چک+عکس
ظاهر شیک و جذاب هیوندای آزرا ۲۰۲۵ با دو رنگ متفاوت+عکس
اطلاعیه مهم همستر کامبت درباره دریافت ایردراپ
خودروی پلیس تسلا که همه دزدها را بیچاره میکند+عکس
راز گنج مقبره امپراتور چین که ۶۰۰۰ سرباز سفالی از آن محافظت میکند+عکس
خاندان سلطنتی عربستان گرانترین لامبورگینی دنیا را خرید+عکس
اتهام سنگینی که برای ایلان ماسک گران تمام میشود
هوش مصنوعی زبان فیلها را ترجمه کرد
برای بازی همستر کامبت وقت بگذاریم یا نه؟
این قطار سریع السیر در اروپا کولاک به پا کرد
ورزشگاه عجیب بن سلمان با امکانات کامل برای گیمرها و بازی ویدیویی+عکس
از این به بعد دست دزدها به گوشی اندروید شما بخورد قفل میشود
رونمایی از خودروی هوشمند مونا ۰۳ با امکانات عالی+عکس
چین خلبانان نظامی آمریکا و کشورهای غربی را استخدام میکند
اسپیکر جدید شیائومی میتواند صدای ۳۶۰ درجه پخش کند
پاسخ فیزیکدانان برای توضیح انبساط کیهانی جنجال به پا کرد
ورود مدل قویتر خودروی هونگچی به ایران+عکس
زمینه بازگشت ۲۷۰۰ نخبه به کشور فراهم شد
این خودروی فیات تبدیل به جت اسکی هم میشود+عکس
نظراتی که حاوی توهین یا افترا به اشخاص ،قومیت ها ،عقاید دیگران باشد و یا با قوانین کشور وآموزه های دینی مغایرت داشته باشد منتشر نخواهد شد - لطفاً نظرات خود را با حروف فارسی تایپ کنید.