به گزارش شبکه علمی ثریا، متن زیر یادداشت سید سلمان صفوی، رئیس آکادمی مطالعات ایرانی لندن به مناسبت شهادت امام رضا(ع) در مورد تعامل امام رضا (ع) با قدرت سیاسی و فرهنگ است.

- وضعیت سیاسی و اجتماعی عصر امام رضا(ع)

ساختار قدرت  سیاسی خلافت عباسی در دوره امامت حضرت علی بن موسی­الرضا(علیه­السلام) به دو دوره قوت و ضعف تقسیم می­شود. دوره اول؛ دوره حیات هارون خلیفه مقتدر عباسی (فرزند مهدی عباسی) است. هارون در سال 145 ه.ق. در شهر ری به دنیا آمد و مادرش کنیزی بنام خیزران بود. عصر هارون خلیفه پنجم عباسی؛ به جهت درآمد زیاد، اموال فراوان، رونق اقتصاد و تجارت، پیشرفت علم، فلسفه و موفقیت در فتوحات نظیر فتح قبرس در سال ١٩٠ هجری و شکست امپراطور روم شرقی؛ عصر طلایی دوران حکومت عباسی نامیده می­ شود. در زمان هارون خاندان برامکه علی رغم خدمات­ بسیار به حکومت عباسی از قدرت حذف شدند.

پس از قتل ابومسلم خراسانی، این دومین جراحی سیاسی برای حذف ایرانیان از ساختار قدرت مرکزی خلافت عباسی بود. نابودی برامکه از شتباهات هارون محسوب می­شود، زیرا با سقوط این خاندان امکان نفوذ عناصر نالایقی چون فضل بن ربیع و علی بن عیسی بن ماهان به دربار خلافت فراهم شد و ضعف و فساد دستگاه اداری دولت عباسی را فراگرفت. به گفته مسعودی «پس از برمکیان، کارها مختل شد و مردم آشکارا بی­ تدبیری و سوء سیاست هارون را دیدند». 10 سال از دوران امامت حضرت امام رضا(ع) در  دوران خلافت هارون عباسی بود. در زمان هارون؛ دو قیام مهم در شرق و غرب جهان اسلام توسط علویان صورت گرفت.

یحیی بن عبدالله برادر نفس زکیه در سال ۱۷۶ه.ق. در طبرستان قیام کرد. یحیی از اخلاف «قیام صاحب فخ» بود که با کمک مردم و فرمانداران محلی طبرستان، در شرق جهان اسلام به پیروزی رسید. اما هارون بدون درگیری نظامی، توسط فضل بن یحیی برمکی از طرق دیپلماتیک او را فریب داد و به بغداد کشانید و با بهانه های واهی او را به قتل رساند. (اصفهانی، [بی تا]، ص۴۶۳ / ابن اثیر، ۱۴۰۸ه.ق.، ج۴، ص۳۲). ادریس بن عبدالله برادر دیگر نفس زکیه نیز در غرب جهان اسلام قیام کرد. ادریس پس از «قیام فخ» به شمال آفریقا و سپس سرزمین مغرب مهاجرت کرد و با کمک قبایل بربر پایه­ های حکومتی را پی ­ریزی کرد که به نام او «دولت ادریسیان» نامیده شد. 

هارون عباسی در سال 175 ه. ق. فرزندش امین را که 5 سال داشت به جانشینی خود معرفی کرد و 7 سال بعد با معرفی مأمون به جانشینی امین، در تثبیت حکومت عباسی کوشید. هارون در سال 193 ه.ق. در طوس درگذشت. پس از اندک زمانی امین و مأمون به خاطر قدرت وارد جنگ شدند؛ ارتش امین در ری شکست خورد و با کشته شدن امین، مامون با پیروزی نظامی حاکم شد. دوره دوم امامت حضرت امام رضا(ع) مقارن بود با دوره پر آشوب حکومت مامون خلیفه ششم عباسی. در این دوره ساختار اجتماعی جامعه از جهت اقتصادی ­شکوفا شد، اما شکاف طبقاتی شدت گرفت. عناصر غیرعرب در بخش­های مختلف اجتماعی در حوزه علم، فلسفه، معماری و نظامی جایگاه رفیعی کسب کردند و سرزمین­های اسلامی گسترش چشم­گیری یافت که موجب تنوع فرهنگ­ها در این دوره شد.

- عملکرد سازمان وکالت امام هشتم(ع):

سازمان وکالت دارای وجوه مختلف اقتصادی، سیاسی، و فرهنگی با ابعاد معنوی، کلامی و فقهی بود و مسئولیت جمع­آوری زکات، خمس، صدقات و توزیع آن را بر عهده داشت. سازمان سیاسی؛ حلقه وصل ابعاد اقتصادی - فرهنگی و استمرار نقد قدرت سیاسی خلافت بود. بخش فرهنگی از طرق دیپلماتیک به پاسخ­گویی سؤالات و شبهات شیعیان و مناظره با رقبای مذهبی می­پرداخت. بخش معنوی وکالت را که طریقت عرفانی عرفا سلسله معروفیه به عهده داشتند نیز نقش مهمی در تحکیم ولایت معنوی امامان در جامعه ایرانی ایفا کرد. لذا به طور کلی جریان معنویت­گرایی اسلامی فرهنگ و مدرسه خراسان در مقابل فرهنگ و مدرسه بغداد قرار گرفت.

- قیام های دوره امام رضا(ع): پس از مرگ امین، قیام­های مختلفی از سوی علویان صورت گرفت. ازجمله مهم­ترین این قیام­ها می­توان به «قیام ابوالسرایا» در کوفه، «قیام محمد بن جعفر» در حجاز و «قیام ابراهیم بن موسی» در یمن اشاره کرد. این قیام­ها با رویکرد علوی مقابل عباسیان صورت گرفت.

پس از شهادت امام حسین(ع)، کلیه امامان معصوم(علیهم­السلام) راهبرد فرهنگی - نظامی اتخاذ کردند. البته در ظاهر صِرفاً به امور فرهنگی محض می­پرداختند، اما در باطن از قیام علویان راستین حمایت می­ کردند و قیام آنها را در راستای امر به معروف، نهی از منکر و تضعیف سیطره خلافت اموی و سپس عباسی می­ دانستند، زیرا این قیام­های مسلحانه اسباب ضعف حکومت جور و درگیر شدن به مبارزه با سازمان­های چریکی و در نتیجه با ایجاد خلاء و ضعف در قدرت مرکزی؛ زمینه را برای اقدامات فرهنگی امامان معصوم(علیهم السلام) را فراهم می­ کرد. قیام­های علویان که در راستای دعوت به امامت آل علی و اهل­بیت(علیهم­السلام) و انتقام از بانیان شهادت امام حسین(ع) بود؛ مورد تأیید امامان معصوم(علیهم السلام) بود. آیت­ الله خامنه ­ای در دوره تبعید در ایرانشهر به این فقیر گفتند: ما در دوره طاغوت؛ به امام سجاد(ع) و زید بن علی نیاز توأمان داریم. 

- روش امام رضا در تعامل با قدرت: در عصر امام رضا(ع) شرایط به گونه ­ای رقم خورد که امام(ع) شیعیان را از موضع تقیه بیرون آوردند و به اصلاح مردم و حکام پرداختند.

امام رضا(ع) پس از امام جعفرصادق(ع)، موفق شدند دیالوگ فرهنگی بین مذاهب اسلامی و ادیان مختلف را به نیکی پیش ببرند و از فضای سیاسی حکومت کمال بهره را بردند؛ تا حکمت و عقلانیت اندیشه ناب تشیع علوی را در سیاق و بافت تعاملات فرهنگی بروز دهند. مناظره ­های امام رضا(ع) از شاهکارهای تکثر فرهنگی و تعامل سازنده علمی بین اندیشمندان است. در فضای دیالوگ و تضارب افکار؛ نور خیره ­کننده اندیشه الهی اهل­ بیت(علیهم­السلام) آشکار می ­شود وگرنـه در فضای بسته فرهنگی مونولوگ یک سویه، تفارق حق از باطل به غایت مشکل می­ شود. از سوی دیگر امام رضا(ع) جریان معنویت گرای نابی را سامان­دهی کردند که بعداً در ادبیات عرفانی ایران و خراسان بزرگ رشد نمود و نقش مهمی در ساختار ادبیات و فرهنگ ایران ایفا کرد.

امام(ع) در بُعد سیاسی نشان دادند که مشارکت در قدرت تنها باید در جهت اصلاح امور باشد و هدف یک مسلمان نباید قدرت فی­نفسه باشد، زیرا قدرت و حکومت؛ هدف نیست بلکه  ابزار خدمت به حق و خلق است. اگر بهره ­برداری از قدرت سیاسی برای اصلاح امور ممکن باشد؛ مشارکت در آن مفید است و گرنـه حکومت و قدرتی که موفق به خدمت در راستای اهداف دین و ساختن زندگی مردم نباشد؛ مشروعیت دینی ندارد و امری کاملاً دنیایی است که تفاوتی با حکومت­های غیردینی ندارد. امام رضا(ع) پس از امیرالمؤمنین علی(ع) بار دیگر ارزش­ها و ضابطه ­های فلسفه سیاسی حکومت اسلامی حقه را احیا کردند.  

ـ مهاجرت امام رضا به ایران و اهمیت آن در آینده فرهنگی- سیاسی ایران: حضور امام هشتم(ع) در ایران و دوری ایشان از مدینه، به حرکت های شیعی در ایران انسجام بخشید و موجب وحدت بیشتر شیعیان و در نهایت تشکیل حکومت شیعیان صفوی در ایران شد.

سابقه تمدنی ایران و یکتاپرستی و عدالت­جویی ذاتی ایرانیان، بهترین زمینه رشد و گسترش معارف حکمی و عدالت­جویانه امامان معصوم(علیهم­السلام) در ایران بود. چنین شرایطی هیچ ­گاه در جزیرةالعرب مهیا نبود. لذا با مهاجرت حضرت امام رضا(ع) به ایران، دوره  «دو قرن سکوت» ایرانیان (به قول مرحوم دکتر عبدالحسین زرین ­کوب) به پایان ­رسید و نهضت عرفانی، فقهی، ادبی و چریکی گسترده­ای در نقاط مختلف ایران اعم از خراسان، ری و طبرستان شکل گرفت؛ که در نهایت منجر به تشکیل طریقت صفویه و حکومت صفویه در ایران گردید و ایران امُّ­القرای جهان تشیع و مشهدالرضا قطب سیاسی - معنوی ایران شد. حدیث «سلسلةالذهب» که امام رضا(ع) در جمع نیشابوریان فرمودند، نقش مهمی در گسترش عرفان رضوی در ایران داشت.

شیخ صفی الدین اردبیلی که از أولاد حضرت حمزه بن موسی کاظم برادر امام رضا(ع) است بعدا طریقت صفویه را در ایران تاسیس کرد که منجر به استقلال ایران و تثبیت تشیع در ایران شد. در واقع میشود کفت که طریقت صفویه که تجلی عرقان رضوی است و استقلال ایران بدست شاه اسماعیل صفوی از میوه های شیرین نهضت امام رضا(ع) است،  که بطور کلی سرنوشت ایران را از نظریه منحط خلافت و جهان تسنن جدا کرد.

امام(ع) فرمودند:  «من از پدرانم و آنان از پیامبر خدا(ص) و آن حضرت از خداوند باری­تعالی شنیدند که فرمود: «لا اله الا الله قلعه مستحکم من است؛ هر آن کس که داخل آن شود از عذاب ایمن است»». سپس با کمی تأمل فرمودند: «این مطلب شروطی دارد که یکی از شرایط آن، پذیرش ولایت من (اهل­ بیت پیامبر خدا(صلی­ الله­ علیه­ وآله)) است». امام رضا(ع) با بیان این حدیث شریف؛ فلسفه سیاسی تشیع و عرفان رضوی را تبیین کردند، بدین معنا که ولایت سیاسی، علمی و معنوی متعلق به امامان معصوم(علیهم­السلام) است. لذا لقب «سلطان علی بن موسی الرضا(ع)» برای آن حضرت در ایران مشهور شد.

چنان که پادشاهان صفوی نیز خود را خادم امام رضا(ع) می­خواندند. مهاجرت سادات علوی پس از مهاجرت امام رضا(ع) به ایران نیز نقش مهمی در گسترش تشیع در ایران داشت. به ویژه هجرت حضرت حمزة بن موسی برادر امام رضا(ع) که به ولایت ایشان اعتقاد تام داشتند و بارگاه ملکوتی ایشان در شهر ری است؛ بسیار کارساز بود. بعداً بقعه مبارکه حضرت معصومه(س) خواهر مقدس حضرت امام رضا(ع) در قم و بارگاه مقدس حضرت احمد بن موسی(س) در شیراز؛ این شهرها را از اهمیت خاصی برخوردار نمود.

باید توجه داشت که نقش علویان و مرعشیان نیز در شمال ایران بسیار برجسته بود. حکیم­ سنایی از شاعران بزرگ ایران زمین و از جمله تأثیرگذارترین شاعران در حوزه های مختلف شعر فارسی؛ در قصاید خود با بهره گرفتن از مضامینی چون زهد، حکمت، اخلاق و عرفان؛ نخستین شاعری بود که با آمیختن افکار و اصطلاحات عرفانی با مضامین عاشقانه، قصیده­ای در مدح  امام رضا(ع) با مطلع زیر سرود:

دین را حرمی­ست در خراسان     دشوار تو را به محشر آسان

از معجزه ها ی شــرع احمــد     از حجت­های دیــن یـزدان

همــواره رهش مسیـر حاجت     پیــوسته درش مشیـر غفران

.................................                                     

­­بــی نام رضـا همیشه بــی نام     بی شأن رضا همیشه بی شأن

...........................................

ای کین تو کفرومهرت ایمان     پیـدا به تو کافـــراز مسلمان

در دامن مهــــرتو زدم دست     تاکفـــر نگیــــردم گریبــان

اندر ملک امان علــی راست     دل در غــــم غربت تو بریـان